د - سرای حق
امام صادق علیه السلام :بار خدایا! از شرّ دنیا و شرّ اهل دنیا و شرّ آنچه در دنیاست ، به تو پناه می برم . بار خدایا! دنیا را بر من ، زندان مگردان و جدایی از آن را مایه اندوهم مساز . از فتنه دنیا پناهم بده و اعمالم در آن را پذیرفته درگاهت و تلاش هایم را مورد قدردانی خود قرار بده تا بدین وسیله به سرای زندگی [حقیقی] و سکونتگاه نیکان ، نایل آیم.
د سرای حققرآن«آن [روز] ، روزِ حق است . پس هر که می خواهد ، راه بازگشتی به سوی پروردگار خود بجوید» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در یکی از سخنرانی هایش :ای مردم! دنیا متاعی نقد است که نیک و بد ، از آن می خورند ، و آخرت ، وعده ای راست است که در آن ، پادشاهی دادگر ، حُکمرانی (قضاوت) می کند و در آن ، احقاق حق می نماید و بر باطل ، مهر ابطال می زند.
امام علی علیه السلام :دنیا متاعی نقد است که نیک و بد ، از آن استفاده می کنند ، و آخرت ، سرای حق است که پادشاهی مقتدر در آن حکم می راند.
ه دارُ الیَقَظَهِالإمام زین العابدین علیه السلام :الدُّنیا سِنَهٌ (1) وَالآخِرَهُ یَقَظَهٌ، ونَحنُ بَینَهُما أضغاثُ أحلامٍ (2) . (3)
و دارُ الیَقینِدعائم الإسلام :رُوِیَ عن بَعضِ الأئِمَّهِ علیهم السلام : النّاسُ فی دارِ غَفلَهٍ یَعمَلونَ ولا یَعلَمونَ ، ویَکسِبونَ ویَقتَرِفونَ مِن حَیثُ لا یَدرونَ ، فَإِذا صاروا إلی دارِ الآخِرَهِ صاروا إلی دارِ یَقینٍ یَعلَمونَ ولا یَعمَلونَ . (4)
ز دارُ الجَزاءِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ما جَعَلَ اللّهُ عز و جل فِی الآخِرَهِ غَیرَ دارَینِ : دارَ الثَّوابِ ودارَ العِقابِ ؛ الجَنَّهَ وَالنّارَ ، وهُما دَرَجاتٌ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی وعَزَّ وَجَلَّ قَسَمَ الدُّنیا لِلبَلاءِ ، وقَسَمَ الآخِرَهَ لِلجَزاءِ . (6)
عنه علیه السلام :فِی الآخِرَهِ حِسابٌ ولا عَمَلٌ . (7)
عنه علیه السلام مِن کِتابِهِ إلی مُحَمَّدِ بنِ أبی بَکرٍ لَمّا وَلّاهُ مِصرَ :الدُّنیا دارُ بَلاءٍ ، وَالآخِرَهُ دارُ الجَزاءِ ودارُ البَقاءِ ؛ فَاعمَل لِما یَبقی ، وَاعدِل عَمّا یَفنی ، ولا تَنسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا . (8)
.
1- .السِّنَهُ : شِدّه النوم ، أو أوّلُه (القاموس المحیط : ج 4 ص 275 «وسن») .
2- .أضغاثُ الأحلام : الرؤیا التی لا یصحّ تأویلها لاختلاطها (الصحاح : ج 1 ص 285 «ضغث») .
3- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 24 ؛ شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 326 ح 737 عن الإمام علیّ علیه السلام وفیه «حلم» بدل «سنه» .
4- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 168 .
5- .دعائم الإسلام : ج 1 ص 25 .
6- .الجعفریّات : ص 240 عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام .
7- .غرر الحکم : ج 4 ص 403 ح 6495 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 354 ح 5977 .
8- .الأمالی للمفید : ص 268 ح 3 ، الأمالی للطوسی : ص 30 ح 31 بزیاده «ودار فناء» بعد «دار بلاء» وکلاهما عن أبی إسحاق الهمدانی ، بحار الأنوار : ج 77 ص 390 ح 11 .
ص: 353
ه - سرای بیداری
و - سرای یقین
ز - سرای سزا
ه سرای بیداریامام زین العابدین علیه السلام :دنیا خواب است و آخرت ، بیداری ، و ما [در فاصله ]میان این دو ، خواب هایی آشفته می بینیم.
و سرای یقیندعائم الإسلام :از یکی از ائمّه علیهم السلام روایت شده است که : «مردم در سرای غفلت به سر می برند ؛ سرایی که در آن عمل می کنند ؛ ولی [به حقایق آن و فرجام اعمال آن ،] علم ندارند و ندانسته عمل می کنند و مرتکب [هر کاری] می شوند . و چون به سرای آخرت روند ، به سرای یقین رفته اند؛ سرایی که در آن ، علم دارند ؛ ولی [دیگر] عمل نمی توانند بکنند» .
ز سرای سزاپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل در آخرت ، جز دو سرا قرار نداده است : سرای پاداش و سرای کیفر ، [یعنی] بهشت و دوزخ . و این دو ، درجات دارند .
امام علی علیه السلام :خداوند متعال عز و جل دنیا را برای آزمایش ، معیّن کرد و آخرت را برای سزا دادن .
امام علی علیه السلام :در آخرت ، حسابرسی است و عمل در کار نیست.
امام علی علیه السلام در نامه اش به محمّد بن ابی بکر ، آن گاه که او را به حکومت مصر گماشت :دنیا سرای آزمایش [و عمل] است و آخرت ، سرای سزا دیدن و خانه ماندگاری است . پس برای آنچه ماندگار است ، کار کن و از آنچه نابود می شود ، روی بگردان و [در عین حال ،] بهره ات از دنیا را فراموش مکن.
.
ص: 354
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :ألا وإنَّ اللّهَ خَلَقَ الدُّنیا دارَ بَلوی ، وَالآخِرَهَ دارَ عُقبی ، فَجَعَلَ بَلوَی الدُّنیا لِثَوابِ الآخِرَهِ سَبَبا ، وثَوابَ الآخِرَهِ مِن بَلوَی الدُّنیا عِوَضا ، فَیَأخُذُ لِیُعطِیَ ، ویَبتَلی لِیَجزِیَ ، وإنَّها لَسَریعَهُ الذَّهابِ ، ووَشیکَهُ الاِنقِلابِ ، فَاحذَروا حَلاوَهَ رِضاعِها لِمَرارَهِ فِطامِها . (1)
الإمام العسکری علیه السلام فی التَّفسیرِ المَنسوبِ إلَیهِ ، فی قَولِهِ تَعالی : «وَمَا کَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ یَسْتَغْفِرُونَ » (2) :یُظهِرونَ التَّوبَهَ وَالإِنابَهَ ؛ فَإِنَّ مِن حُکمِهِ فِی الدُّنیا أن یَأمُرَکَ بِقَبولِ الظّاهِرِ وتَرکِ التَّفتیشِ عَنِ الباطِنِ ؛ لِأَنَّ الدُّنیا دارُ إمهالٍ وإنظارٍ ، وَالآخِرَهَ دارُ الجَزاءِ بِلا تَعَبُّدٍ . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :الدُّنیا مُنیَهُ الأَشقِیاءِ ، الآخِرَهُ فَوزُ السُّعَداءِ . (4)
ح دارٌ مَحفوفَهٌ بِالمَکارِهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :ألا إنَّ الآخِرَهَ الیَومَ مُحَفَّفَهٌ بِالمَکارِهِ ، وإنَّ الدُّنیا مُحَفَّفَهٌ بالشَّهواتِ . (5)
.
1- .أعلام الدین : ص 344 عن ابن عمر ، تحف العقول : ص 483 عن الإمام الهادی علیه السلام وفیه صدره إلی «الدنیا عوضا» ، بحار الأنوار : ج 77 ص 186 ؛ الفردوس : ج 5 ص 281 ح 8186 عن ابن عمر ولیس فیه «وإنّها لسریعه الذهاب ، ووشیکه الانقلاب» ، کنزالعمّال : ج 3 ص 211 ح 6203 .
2- .الأنفال : 33.
3- .التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام : ص 633 ، بحار الأنوار : ج 42 ص 42 ح 14 .
4- .غرر الحکم : ج 1 ص 183 ح 694 و 695 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 24 ح 233 و 232 وفیه «فتنه» بدل «منیه».
5- .المعجم الکبیر : ج 19 ص 200 ح 449 ، اُسد الغابه : ج 4 ص 470 الرقم 4498 وفیه «النار» بدل «الدنیا» وکلاهما عن کلیب بن حزن ، کنز العمّال : ج 15 ص 931 ح 43597 نقلاً عن الأمالی لابن صصری عن عبداللّه بن جراد نحوه .
ص: 355
ح - سرای محصور در ناملایمات
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که خداوند ، دنیا را سرای آزمایش ، و آخرت را سرای سزا دادن آفرید . پس ، آزمایش دنیا را سبب پاداش آخرت ، و پاداش آخرت را عوض آزمایش دنیا قرار داد . بنا بر این ، می گیرد تا بدهد ، و مبتلا می سازد تا سزا دهد . دنیا زودگذر است و در آستانه دگرگونی . پس ، از حلاوت شیر خوردن از دنیا ، دوری کنید ؛ زیرا گرفته شدن از شیر آن ، تلخ (سخت) است .
امام عسکری علیه السلام در تفسیر منسوب به ایشان ، در باره آیه شریف : «و تا آنان طلب آمرزش می کنند ، خدا عذاب کننده آنان نخواهد بود» :یعنی اظهار توبه و انابه می کنند ؛ زیرا از احکام خداوند در دنیا ، این است که تو را به پذیرفتن ظاهر و جستجو نکردن از باطن ، امر می فرماید ؛ چون دنیا سرای مهلت و فرصت است ، و آخرت ، سرای سزاست و نه عبادت و عمل.
امام علی علیه السلام :دنیا آرزوی تیره بختان است . آخرت ، کامیابی نیک بختان است .
ح سرای محصور در ناملایماتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بدانید که آخرت ، امروز ، با ناملایمات ، در میان گرفته شده و دنیا با شهوات ، احاطه گشته است.
.
ص: 356
ط دارٌ أحوالُها تَتبَعُ الاِستِحقاقَرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّهُ سُبحانَهُ وتَعالی یُعطِی الدُّنیا لِمَن یُحِبُّ ویُبغِضُ ، ولا یُعطِی الآخِرَهَ إلّا أهلَ صِفوَتِهِ ومَحَبَّتِهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :الدُّنیا بِالاِتِّفاقِ ، الآخِرَهُ بِالاِستِحقاقِ . (2)
عنه علیه السلام :أحوالُ الدُّنیا تَتبَعُ الاِتِّفاقَ ، وأحوالُ الآخِرَهِ تَتبَعُ الاِستِحقاقَ . (3)
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ اللّهَ عز و جل یُعطِی الدُّنیا مَن یُحِبُّ ویُبغِضُ ، ولا یُعطِی الآخِرَهَ إلّا مَن أحَبَّ . (4)
ی دارٌ محیطهٌ بالدُّنیاالإمام علیّ علیه السلام لِلجاثَلیقِ (5) وقَد سَأَلَهُ عَنِ الجَنَّهِ أ فِی الدُّنیا هِیَ أم فِی الآخِرَهِ؟ وأینَ الآخِرَهُ مِنَ الدُّنیا ؟ :الدُّنیا فِی الآخِرَهِ وَالآخِرَهُ مُحیطَهٌ بِالدُّنیا ، إذ کانَتِ النُّقلَهُ مِنَ الحَیاهِ إلَی المَوتِ ظاهِرَهً ، وکانَتِ الآخِرَهُ هِیَ دارُ الحَیَوانِ لَو کانوا یَعلَمونَ ؛ وذلِکَ أنَّ الدُّنیا نُقلَهٌ وَالآخِرَهَ حَیاهٌ ومُقامٌ ، مَثَلُ ذلِکَ کَالنّائِمِ ؛ وذلِکَ أنَّ الجِسمَ یَنامُ ، وَالرّوحَ لا تَنامُ ، والبَدَنَ یَموتُ وَالرّوحَ لا تَموتُ (6) ، قالَ اللّهُ عز و جل : «وَ إِنَّ الدَّارَ الْاخِرَهَ لَهِیَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُواْ یَعْلَمُونَ» (7) . وَالدُّنیا رَسمُ الآخِرَهِ وَالآخِرَهُ رَسمُ الدُّنیا (8) ، ولَیسَ الدُّنیا الآخِرَهَ ولَا الآخِرَهُ الدُّنیا . إذا فارَقَ الرُّوحُ الجِسمَ یَرجِعُ کُلُّ واحِدٍ مِنهُما إلی ما مِنهُ بَدَأَ وما مِنهُ خُلِقَ ، وکَذلِکَ الجَنَّهُ وَالنّارُ فِی الدُّنیا مَوجودَهٌ وفِی الآخِرَهِ ؛ لِأَنَّ العَبدَ إذا ماتَ صارَ فی دارٍ مِنَ الأَرضِ ؛ إمّا رَوضَهٍ مِن رِیاضِ الجَنَّهِ ، وإمّا بُقعَهٍ مِن بِقاعِ النّارِ ، وروحُهُ إلی أحَدِ دارَینِ ؛ إمّا فی دارِ نَعیمٍ مُقیمٍ لا یَموتُ فیها ، وإمّا فی دارِ عَذابٍ ألیمٍ لایَموتُ فیها ، وَالرَّسمُ لِمَن عَقَلَ مَوجودٌ واضِحٌ ، وقَد قالَ اللّهُ عز و جل : «کَلَّا لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْیَقِینَ * لَتَرَوُنَّ الْجَحِیمَ * ثُمَّ لَتَرَوُنَّهَا عَیْنَ الْیَقِینِ * ثُمَّ لَتُسْئلُنَّ یَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِیمِ » (9) وعَنِ الکافِرینَ ، فَقالَ : إنَّهُم کانوا فی شُغُلٍ عَن ذِکری ، وکانوا لا یَستَطیعونَ سَمعا (10) ، ولَو عَلِمَ الإِنسانُ ما هُوَ فیهِ ماتَ خَوفا مِنَ المَوتِ ، ومَن نَجا فَبِفَضلِ الیَقینِ . (11)
.
1- .أعلام الدین : ص 277 ، بحار الأنوار : ج 81 ص 195 ح 52 .
2- .غرر الحکم : ج 1 ص 59 ح 228 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 27 ح 363 و 364.
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 116 ح 2036 .
4- .فضائل الشیعه : ص 71 ح 32 ، التمحیص : ص 51 ح 92 کلاهما عن محمّد بن مسلم ، المؤمن : ص 27 ح 47 ، بحار الأنوار : ج 93 ص 368 ح 2 .
5- .الجَاثَلِیق : رئیس النصاری فی بلاد الإسلام (مجمع البحرین : ج 1 ص 270 «الجاثلیق») .
6- .فی المصدر : «یموت» ، والتصویب من بحار الأنوار .
7- .العنکبوت : 64 .
8- .الرسم : تمثیل الشیء ، یطلق علی ما یقابل الحقیقه کقول الشاعر : «أری ودّکم رسما وودّی حقیقه» ، والظاهر أنّ المراد أنّ الدنیا تمثیل الآخره والآخره تمثیل الدنیا ، فیکون مثل قوله سبحانه وتعالی : «وَ أُتُواْ بِهِ مُتَشَبِهًا»(البقره : 25).
9- .التکاثر : 5 8 .
10- .إشاره إلی الآیه : 101 من سوره الکهف .
11- .إرشاد القلوب : ص 309 عن سلمان ، بحار الأنوار : ج 30 ص 72 ح 1 .
ص: 357
ط - سرایی که احوال آن ، تابع شایستگی است
ی - سرای محیط بر دنیا
ط سرایی که احوال آن ، تابع شایستگی استپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خداوند پاکِ والا ، دنیا را به دوست و دشمن می دهد ؛ امّا آخرت را جز به کسانی که برگزیده و محبوب او باشند ، نمی دهد.
امام علی علیه السلام :دنیا به حسب اتّفاق است و آخرت به حسب شایستگی است .
امام علی علیه السلام :احوال دنیا ، تابع اتّفاق است و احوال آخرت ، تابع شایستگی .
امام باقر علیه السلام :خداوند ، دنیا را به دوست و دشمنش می دهد ؛ امّا آخرت را جز به کسی که دوستش می دارد ، نمی دهد.
ی سرای محیط بر دنیاامام علی علیه السلام در پاسخ جاثلیق (1) که پرسید : آیا بهشت در همین دنیاست ، یا در آخرت است؟ و آخرت در کجای دنیاست؟ :دنیا در [دل ]آخرت است و آخرت ، محیط بر دنیاست ؛ زیرا انتقال از زندگی به مرگ ، آشکار است و در واقع ، این آخرت است که سرای زندگانی است . ای کاش مردم می دانستند که دنیا گذرگاه است و آخرت ، زندگی و اقامتگاه! حکایت آن ، حکایت شخص خفته است : جسم می خوابد ؛ امّا روح نمی خوابد . [همین طور] بدن می میرد ؛ امّا روح نمی میرد . خداوند عز و جل می فرماید : «و سرای آخرت ، سرای زندگانی است ، اگر می دانستند» . دنیا نمادِ (مثالِ) آخرت است و آخرت ، نماد دنیاست . نه دنیا ، [خودِ] آخرت است و نه آخرت ، دنیاست . هر گاه روح از بدن جدا شود ، هر یک از آن دو ، به آن جایی که از آن شروع شده و آفریده شده است ، باز می گردد . بهشت و دوزخ نیز ، هم در دنیا موجودند و هم در آخرت ؛ زیرا بنده ، هر گاه بمیرد ، به خانه ای در زمین می رود که یا باغی از باغ های بهشت است و یا سرزمینی از سرزمین های دوزخ . و روحش نیز به یکی از دو سرای می رود : یا به سرای پرنعمتِ مانا که در آن نمی میرد و یا به سرای عذابی دردناک که در آن [نیز ]نمی میرد . تمثیل (تشابه میان دنیا و آخرت) ، برای کسی که خردمند است ، موجود و آشکار است . خداوند عز و جل می فرماید : «هرگز چنین نیست! اگر علم الیقین دارید ، به یقین ، دوزخ را می بینید . سپس آن را قطعا به عین الیقین درمی یابید . سپس در همان روز است که از نعمت [روی زمین] ، پرسیده خواهید شد» . و در باره کافران می فرماید : «آنان از یاد من غافل بودند و توانایی شنیدن [حق را] نداشتند. (2) اگر انسان می دانست که پس از مرگ ، چه خبر است ، از ترسِ مرگ می مُرد ، و هر کس نجات یابد ، به برکت یقین است» .
.
1- .رئیس مسیحیان در کشورهای اسلامی آن روزگار (مجمع البحرین : ج 1 ص 270 مادّه «جثلق») .
2- .اشاره است به آیه 101 از سوره کهف .
ص: 358
. .
ص: 359
. .
ص: 360
الفصل الثانی : الاهتمام بالآخره2 / 1الحَثُّ عَلَی الاِهتِمامِ بِالآخِرَهِالکتاب«وَ مَنْ أَرَادَ الْاخِرَهَ وَ سَعَی لَهَا سَعْیَهَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِکَ کَانَ سَعْیُهُم مَّشْکُورًا » . (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِجعَلوا هِمَّتَکُم الآخِرَهَ ، لا یَنفَدُ فیها ثَوابُ المَرضِیِّ عَنهُ ، ولا یَنقَطِعُ فیها عِقابُ المَسخوطِ عَلَیهِ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :اِجعَلوا آخِرَتَکُم لِأَنفُسِکُم ، وسَعیَکُم لِمُستَقَرِّکُم . (3)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّکُم إلَی الآخِرَهِ صائِرونَ ، وعَلَی اللّهِ مَعروضونَ . (4)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :اللّهُمَّ لا عَیشَ إلّا عَیشُ الآخِرَهِ . (5)
.
1- .الإسراء : 19.
2- .أعلام الدین : ص 342 ح 30 عن أنس ، بحار الأنوار : ج 77 ص 185 ح 10 .
3- .أعلام الدین : ص 340 ح 26 عن أبی أیّوب الأنصاری ، بحار الأنوار : ج 77 ص 182 ح 10 .
4- .غرر الحکم : ج 3 ص 59 ح 3821 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 174 ح 3615 .
5- .صحیح البخاری : ج 5 ص 2357 ح 6050 ، صحیح مسلم : ج 3 ص 1431 ح 127 ، سنن الترمذی : ج 5 ص 694 ح 3857 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 343 ح 12757 کلّها عن أنس ،کنزالعمّال : ج 3 ص 379 ح 7038 ؛ المناقب لابن شهر آشوب : ج 1 ص 185 ، بحار الأنوار : ج 19 ص 124 ح 9 .
ص: 361
فصل دوم : اهتمام به آخرت
2 / 1 تشویق به آخرت گرایی
فصل دوم : اهتمام به آخرت2 / 1تشویق به آخرت گراییقرآن«و کسانی که خواهان آخرت باشند و نهایت کوشش را برای آن بکنند ، در حالی که مؤمن اند ، آنان اند که از تلاششان قدردانی خواهد شد» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همّت خود را آخرتْ قرار دهید ؛ آخرتی که در آن ، پاداش کسی که مورد رضایت [الهی] است ، پایان نمی یابد و کیفر (مجازات) شخصی که مورد خشم [خداوند] است ، قطع نمی گردد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :آخرتتان را وجهه همّت خود ، و تلاشتان را برای محلّ استقرار [همیشگی]تان قرار دهید .
امام علی علیه السلام :شما به سوی آخرت ره سپارید و به پیشگاه خداوند ، بُرده می شوید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :به خدا که زندگی ای جز زندگی آخرت نیست .
.
ص: 362
صحیح البخاری عن أنس فی أحداثِ غَزوَهِ الخَندَقِ :جَعَلَ المُهاجِرونَ وَالأَنصارُ یَحفِرونَ الخَندَقَ حَولَ المَدینَهِ ، ویَنقُلونَ التُّرابَ عَلی مُتونِهِم وهُم یَقولونَ : نَحنُ الَّذینَ بایَعوا مُحَمَّداعَلَی الإِسلامِ ما بَقینا أبَدا قالَ : یَقولُ النَّبِیُّ صلی الله علیه و آله وهُوَ یُجیبُهُم : «اللّهُمَّ إنَّهُ لا خَیرَ إلّا خَیرُ الآخِرَهِ ، فَبارِک لِلأَنصارِ وَالمُهاجِرَهِ» . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّ الدُّنیا دَنِیَّهٌ خُلِقَت لِلفَناءِ ، وَالخَیرُ خَیرُ الآخِرَهِ ، فَإِنَّها خُلِقَت لِلبَقاءِ . (2)
عنه علیه السلام :إنَّمَا الحازِمُ مَن کانَ بِنَفسِهِ کُلُّ شُغلِهِ ، ولِدینِهِ کُلُّ هَمِّهِ ، ولِاخِرَتِهِ کُلُّ جِدِّهِ . (3)
عنه علیه السلام :هَمُّ المُؤمِنِ لِاخِرَتِهِ ، وکُلُّ جِدِّهِ لِمُنقَلَبِهِ . (4)
عنه علیه السلام :إنَّکُم إلَی الاِهتِمامِ بِما یَصحَبُکُم إلَی الآخِرَهِ أحوَجُ مِنکُم إلی کُلِّ ما یَصحَبُکُم مِنَ الدُّنیا . (5)
عنه علیه السلام :اِجعَل هَمَّکَ وجِدَّکَ لِاخِرَتِکَ . (6)
عنه علیه السلام :اِجعَل هَمَّکَ لِاخِرَتِکَ وحُزنَکَ عَلی نَفسِکَ ؛ فَکَم مِن حَزینٍ وَفَدَ بِهِ حُزنُهُ عَلی سُرورِ الأَبَدِ ، وکَم مِن مَهمومٍ أدرَکَ أمَلَهُ . (7)
.
1- .صحیح البخاری : ج 4 ص 1504 ح 3874 ، صحیح مسلم : ج 3 ص 1432 ح 130 ، مسند ابن حنبل : ج 4 ص 339 ح 12732 ، المصنّف لابن أبی شیبه : ج 7 ص 543 ح 22 کلّها نحوه ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 131 ح 7123 ، کنز العمّال : ج 10 ص 456 ح 30104 .
2- .المناقب للخوارزمی : ص 247 .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 87 ح 3897 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 179 ح 3675 .
4- .غرر الحکم : ج 6 ص 209 ح 10052 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 511 ح 9310 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 62 ح 3830 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 174 ح 3617 .
6- .غرر الحکم : ج 2 ص 179 ح 2288 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1879 نحوه .
7- .غرر الحکم : ج 2 ص 230 ح 2453 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 76 ح 1842 .
ص: 363
صحیح البخاری به نقل از اَنَس ، در رویدادهای جنگ خندق :مهاجران و انصار ، شروع به کندن خندق بر گرد مدینه کردند و خاک آن را بر پشت خود می بردند و در همان حال ، این بیت را می خواندند : ماییم آنان که با محمّد بیعت کردندبر اسلام ، تا زنده ایم و تا ابد پیامبر صلی الله علیه و آله نیز در جواب آنان می فرمود : «به خدا که خیری جز خیر آخرت نیست . خدایا! به انصار و مهاجران ، برکت بده».
امام علی علیه السلام :دنیا پَست است و برای نیست شدن ، آفریده شده است . و خیر ، خیر آخرت است ؛ زیرا آخرت برای ماندگاری ، آفریده شده است.
امام علی علیه السلام :دوراندیش واقعی ، کسی است که تمام مشغولیتش به [اصلاح] نفْسش ، تمام همّتش برای دینش ، و تمام تلاشش برای آخرتش باشد .
امام علی علیه السلام :همّ و غم مؤمن ، برای آخرتش است و تمام کوشش او برای بازگشتگاهش است .
امام علی علیه السلام :شما به اهتمام ورزیدن به آنچه تا آخرت همراهتان است ، نیازمندترید تا به آنچه در دنیا با شماست.
امام علی علیه السلام :همّت و تلاشت را برای آخرتت قرار بده.
امام علی علیه السلام :همّت خود را متوجّه آخرتت کن و اندوهت را بر خودت قرار ده ؛ زیرا بسا اندوهناکی که اندوهش ، او را به شادی ابد رسانْد و بسا [دلواپس و] غم زده ای که به آرزوی خود رسید.
.
ص: 364
عنه علیه السلام فی خُطبَهٍ لَهُ :أمّا بَعدُ ؛ فَإِنَّ الدُّنیا أدبَرَت وآذَ نَت بِوَداعٍ ، وإنَّ الآخِرَهَ قَد أقبَلَت وأشرَفَت بِاطِّلاعٍ ، ألا وإنَّ الیَومَ المِضمارُ (1) وغَدا السِّباقُ ... ألا وإنَّکُم فی أیّامِ أمَلٍ مِن وَرائِهِ أجَلٌ ... فَمَن عَمِلَ فی أیّامِ أمَلِهِ قَبلَ حُضورِ أجَلِهِ فَقَد نَفَعَهُ عَمَلُهُ و لَم یَضرُرهُ أجَلُهُ ، ومَن قَصَّرَ فی أیّامِ أمَلِهِ قَبلَ حُضورِ أجَلِهِ فَقَد خَسِرَ عَمَلَهُ وضَرَّهُ أجَلُهُ . (2)
عنه علیه السلام :أعرِضوا عَن کُلِّ عَمَلٍ بِکُم غِنیً عَنهُ ، وَاشغَلوا أنفُسَکُم مِن أمرِ الآخِرَهِ بِما لابُدَّ لَکُم مِنهُ . (3)
عنه علیه السلام فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «وَ لَا تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا » (4) :لا تَنسَ صِحَّتَکَ وقُوَّتَکَ وفَراغَکَ وشَبابَکَ ونَشاطَکَ أن تَطلُبَ بِهَا الآخِرَهَ . (5)
عنه علیه السلام :اِجعَل لِاخِرَتِکَ مِن دُنیاکَ نَصیبا . (6)
.
1- .أی الیومَ العملُ فی الدنیا للاستباق فی الجنّه. والمِضمار : الموضع الذی تُضمّر فیه الخیل ، وتضمیر الخیل : هو أن یُظاهِر علیها بالعَلَف حتّی تسمن ، ثمّ لا تعلف إلّا قوتا لتخفّ (النهایه : ج 3 ص 99 «ضمر»).
2- .نهج البلاغه : الخطبه 28 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 1 ص 516 ح 1482 وفیه صدره إلی «السباق» ، الإرشاد : ج 1 ص 235 کلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 417 ح 39 ؛ البدایه والنهایه : ج 8 ص 7 عن أوفی بن دلهم ، تاریخ دمشق : ج 42 ص 497 ، مطالب السؤول : ج 1 ص 216 کلّها نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 202 ح 44225 .
3- .غرر الحکم : ج 2 ص 263 ح 2558 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 92 ح 2158 .
4- .القصص : 77.
5- .معانی الأخبار : ص 325 ح 1 ، الأمالی للصدوق : ص 299 ح 336 ، الجعفریّات : ص 176 کلّها عن إسماعیل عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، الدعوات : ص 122 ح 299 بزیاده «وغناک» بعد «نشاطک» ،روضه الواعظین : ص 518 ، بحار الأنوار : ج 71 ص 177 ح 18 .
6- .غرر الحکم : ج 2 ص 219 ح 2429 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 85 ح 2057 .
ص: 365
امام علی علیه السلام در یکی از سخنرانی هایش :دنیا پشت نموده و اعلام بدرود کرده است و آخرت ، روی آورده و در آستانه ورود است . بدانید که امروز ، روز آماده شدن است و فردا هنگام مسابقه ... . بدانید که شما در روزهای امید و آرزویی هستید که از پس آن ، مرگ است ... . پس هر که در روزهای امیدواری اش ، پیش از آن که مرگش فرا رسد ، کار کند ، کارش او را سود می بخشد و مُردنش او را زیان نمی رساند ، و هر کس در ایّام امیدواری اش ، پیش از فرا رسیدن اَجَلش ، کوتاهی ورزد ، زیانکار می شود و مرگش به او زیان می رساند.
امام علی علیه السلام :از هر کاری که شما را بدان نیازی نیست ، روی بگردانید و از کار آخرت ، به آنچه شما را گزیری از آن نیست ، بپردازید.
امام علی علیه السلام در باره آیه شریف : «و بهره ات را از دنیا ، فراموش مکن» :بهره گیری از تن درستی و توانایی و فراغت و جوانی و نیرویت را در راه تحصیل آخرت ، فراموش مکن .
امام علی علیه السلام :از دنیایت برای آخرتت سهمی قرار بده.
.
ص: 366
عنه علیه السلام :طوبی لِمَن وُفِّقَ لِطاعَتِهِ ، وحَسُنَت خَلیقَتُهُ ، وأحرَزَ أمرَ آخِرَتِهِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ أفضَلَ النّاسِ عِندَ اللّهِ مَن أحیا عَقلَهُ ، وأماتَ شَهوَتَهُ ، وأتعَبَ نَفسَهُ لِصَلاحِ آخِرَتِهِ . (2)
عنه علیه السلام :کُن فِی الدُّنیا بِبَدَنِکَ ، وفِی الآخِرَهِ بِقَلبِکَ . (3)
عنه علیه السلام فِی الحِکَمِ المَنسوبَهِ إلَیهِ :الَّذی یَستَحِقُّ اسمَ السَّعادَهِ عَلَی الحَقیقَهِ سَعادَهُ الآخِرَهِ ، وهِیَ أربَعَهُ أنواعٍ : بَقاءٌ بِلا فَناءٍ ، وعِلمٌ بِلا جَهلٍ ، وقُدرَهٌ بِلا عَجزٍ ، وغِنیً بِلا فَقرٍ . (4)
الإمام الصادق علیه السلام :الخَیرُ کُلُّهُ أمامَکَ ، وإنَّ الشَّرَّ کُلَّهُ أمامَکَ ، ولَن تَرَی الخَیرَ وَالشَّرَّ إلّا بَعدَ الآخِرَهِ ؛ لِأنَّ اللّهَ جَلَّ وعَزَّ جَعَلَ الخَیرَ کُلَّهُ فِی الجَنَّهِ ، وَالشَّرَّ کُلَّهُ فِی النّارِ ؛ لِأَنَّهُما الباقِیانِ . (5)
الإمام زین العابدین علیه السلام مُخاطِبا أصحابَهُ یَوما :إخوانی ، اُوصیکُم بِدارِ الآخِرَهِ ، ولا اُوصیکُم بِدارِ الدُّنیا ؛ فَإِنَّکُم عَلَیها حَریصونَ وبِها مُتَمَسِّکونَ . (6)
2 / 2کونوا من أبناءِ الآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أیُّهَا النّاسُ ، کونوا مِن أبناءِ الآخِرَهِ ولا تَکونوا مِن أبناءِ الدُّنیا ؛ فَإِنَّ کُلَّ اُمٍّ یَتبَعُها وَلَدُها . . . فَاعمَلوا وأنتُم مِنَ اللّهِ عَلی حَذَرٍ ، وَاعلَموا أنَّکُم مَعروضونَ عَلی أعمالِکُم وأنَّکُم مُلاقُو اللّهِ لابُدَّ مِنهُ «فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَ مَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ شَرًّا یَرَهُ» (7) . (8)
.
1- .غرر الحکم : ج 4 ص 244 ح 5965 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 314 ح 5484.
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 563 ح 3579 .
3- .حلیه الأولیاء : ج 2 ص 37 الرقم 132 عن أبان بن الطفیل ؛ کشف الغمّه : ج 2 ص 193 ، غرر الحکم : ج 4 ص 606 ح 7164 .
4- .شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 20 ص 306 ح 509 .
5- .تحف العقول : ص 306 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 284 ح 1 .
6- .الأمالی للمفید : ص 43 ح 1 عن أبی حمزه الثمالی ، بحار الأنوار : ج 73 ص 107 ح 107.
7- .الزلزله : 7 و 8 .
8- .حلیه الأولیاء : ج 1 ص 265 الرقم 41 ، المعجم الکبیر : ج 7 ص 288 ح 7158 وفیه صدره إلی «یتبعها ولدها» وکلاهما عن شدّاد بن أوس ، کنز العمّال : ج 3 ص 233 ح 6310 ؛ غرر الحکم : ج 4 ص 617 ح 7194 عن الإمام علیّ علیه السلام نحوه وفیه صدره إلی «یتبعها ولدها» .
ص: 367
2 / 2 فرزند آخرت باشید
امام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که موفّق به طاعت خداوند شود و اخلاقش نیکو گردد و کار آخرتش را پاس بدارد!
امام علی علیه السلام :برترینِ مردم در نزد خداوند ، کسی است که خِرَدش را زنده گرداند و شهوتش را بمیراند و برای اصلاح آخرتش ، خود را به زحمت اندازد.
امام علی علیه السلام :با بدنت در دنیا باش و با قلبت در آخرت.
امام علی علیه السلام در حکمت های منسوب به ایشان :آنچه حقیقتا سزاوار نام سعادت است ، سعادت آخرت است و آن ، چهار نوع است : ماندگاری ای که فنا ندارد ، علمی که با جهل همراه نیست ، قدرتی که با عجز همراه نیست ، و توانگری ای که با فقر همراه نیست.
امام صادق علیه السلام :همه خوبی ، فراروی توست و همه بدی نیز فرارویِ توست و تو خوب و بد را جز پس از آخرت نمی بینی ؛ زیرا خداوند عز و جل تمام خوب را در بهشت ، و تمام بد را در جهنّم قرار داد ؛ چرا که این دو ، ماندگارند.
امام زین العابدین علیه السلام روزی ، خطاب به یارانش :برادرانم! من شما را به سرای آخرت سفارش می کنم و به سرای دنیا سفارشتان نمی کنم ؛ زیرا شما [خود به خود ]به دنیا حریص هستید و به آن چسبیده اید .
2 / 2فرزند آخرت باشیدپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای مردم! از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید ؛ زیرا هر بچّه ای ، دنبال مادرش حرکت می کند ... . پس عمل کنید ، در حالی که از خدا بر حذرید . بدانید که به اعمال شما رسیدگی می شود و خواه ناخواه ، خدا را ملاقات می کنید . «پس هر که به وزن ذرّه ای نیکی کند ، آن را می بیند و هر که به وزن ذرّه ای بدی کند ، آن را می بیند» .
.
ص: 368
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ لِلدُّنیا أبناءً ولِلآخِرَهِ أبناءً ، فَکونوا مِن أبناءِ الآخِرَهِ ولا تَکونوا مِن أبناءِ الدُّنیا ؛ فَإِنَّ کُلَّ وَلَدٍ یَتبَعُ بِاُمِّهِ ، وإنَّ الدُّنیا قَد تَرَحَّلَت مُدبِرَهً ، وَالآخِرَهَ قَد تَجَمَّلَت مُقبِلَهً . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :هذِهِ الدُّنیا قَدِ ارتَحَلَت مُدبِرَهً وهذِهِ الآخِرَهُ قَدِ ارتَحَلَت مُقبِلَهً ولِکُلِّ واحِدَهٍ مِنهُما بَنونَ ؛ فَإِنِ استَطَعتُم أن تَکونوا مِن أبناءِ الآخِرَهِ ولا تَکونوا مِن أبناءِ الدُّنیا فَافعَلوا ؛ فَإِنَّکُمُ الیَومَ فی دارِ عَمَلٍ ولا حِسابَ ، وأنتُم غَدا فی دارِ حِسابٍ ولا عَمَلَ . (2)
الإمام علیّ علیه السلام :فَلیَصدُق رائِدٌ (3) أهلَهُ ، وَلیُحضِر عَقلَهُ ، وَلیَکُن مِن أبناءِ الآخِرَهِ ؛ فَإِنَّهُ مِنها قَدِمَ ، وإلَیها یَنقَلِبُ . (4)
.
1- .إرشاد القلوب : ص 21 ، أعلام الدین : ص 345 ح 39 عن أبی هریره ، فقه الرضا : ص 370 عن العالم علیه السلام ولیس فیهما «فإنّ کلّ ولد یتبع باُمّه» وکلاهما نحوه .
2- .الخصال : ص 51 ح 62 عن جابر بن عبداللّه ، الکافی : ج 8 ص 58 ح 21 عن سلیم بن قیس عن الإمام علیّ علیه السلام ، الأمالی للمفید : ص 93 ح 1 عن حبّه العرنی عن الإمام علیّ علیه السلام کلّها نحوه ، بحار الأنوار : ج 77 ص 117 ح 13 ؛ المصنّف لابن أبی شیبه : ج 8 ص 155 ح 1 عن الإمام علیّ علیه السلام ، شُعب الإیمان : ج 7 ص 370 ح 10616 عن جابر بن عبداللّه نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 819 ح 8856 .
3- .أصل الرائد : الذی یتقدّم القوم یبصر لهم الکلأ ومساقط الغیث (النهایه : ج 2 ص 275 «رود») . ویحتمل أن یکون المراد بالرائد هنا الإنسان نفسه ؛ فإنّه کالرائد لنفسه فی الدنیا یطلب فیه لآخرته ماءً ومرعی . . . أی لینصح نفسه ولا یغشّها بالتسویف والتعلیل . أو المعنی : لیصدق کلّ منکم أهله وعشیرته ومن یعنیه أمره ، ولیبلّغهم ما عرف من فضلنا وعلوّ درجتنا (بحار الأنوار : ج 29 ص 603) .
4- .نهج البلاغه : الخطبه 154 ، غرر الحکم : ج 4 ص 418 ح 6558 ، بحار الأنوار : ج 1 ص 209 ح 11 .
ص: 369
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیا را فرزندانی است و آخرت را نیز فرزندانی . شما از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا مباشید ؛ زیرا هر بچّه ای ، دنبال مادر خود حرکت می کند . همانا دنیا پشت کرده و می رود ، و آخرت ، روی کرده و می آید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :این دنیا ، پشت کرده و می رود و این آخرت ، روی کرده و می آید ، و برای هر یک از این دو ، فرزندانی است . پس چنانچه می توانید از فرزندان آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید ، چنین کنید . امروز ، شما در سرایی هستید که جای عمل است و حسابرسی نیست ، و فردا در سرایی خواهید بود که جای حسابرسی است و عمل نیست.
امام علی علیه السلام :پیشرو (1) باید به کسان خود ، راست بگوید و خِردَش را به کار بگیرد و فرزند [و اهلِ] آخرت باشد ؛ زیرا از آن جا آمده و به آن جا بر می گردد.
.
1- .واژه «رائد» که در متن عربی حدیث آمده ، به معنای کسی است که جلوتر از کاروان حرکت می کند تا برای آنها چراگاه و آبگاه بیابد (النهایه : ج 2 ص 275 مادّه «رود») . احتمال دارد که مراد از «پیشرو» در این جا خودِ انسان باشد ؛ زیرا انسان در دنیا چونان پیشرو برای خویشتن است که در آن ، برای آخرت خود ، آب و چراگاه جستجو می کند ... ؛ یعنی انسان باید خیرخواه خویشتن باشد و با امروز و فردا کردن و تعلّل ورزیدن ، به خود ، خیانت و ناراستی نکند . یا احتمال دارد معنای حدیث این باشد : هر یک از شما باید با خانواده و عشیره و افراد تحت تکفّل خود ، روراست و صادق باشد و حقیقت را به آنها بگوید و از فضایل و علوّ درجات ما ، آنچه را می داند ، به آنان نیز معرّفی کند (بحار الأنوار : ج 29 ص 602) .
ص: 370
2 / 3خَصائِصُ أبناءِ الآخِرَهِالکتاب«تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ ». (1)
الحدیثرسول اللّه صلی الله علیه و آله فی قَولِ اللّهِ عز و جل : «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا» :التَّجَبُّرُ فِی الأَرضِ وَالأَخذُ بِغَیرِ الحَقِّ . (2)
الأمالی للطوسی عن عبد اللّه بن مسعود :نَعی إلَینا حَبیبُنا ونَبِیُّنا صلی الله علیه و آله نَفسَهُ فَبِأَبی واُمّی ونَفسی لَهُ الفِداءُ! قَبلَ مَوتِهِ بِشَهرٍ ، فَلَمّا دَنَا الفِراقُ جَمَعَنا فی بَیتٍ فَنَظَرَ إلَینا فَدَمَعَت عَیناهُ ، ثُمَّ قالَ : مَرحَبا بِکُم ، حَیّاکُمُ اللّهُ ، حَفِظَکُمُ اللّهُ ، نَصَرَکُمُ اللّهُ ، نَفَعَکُمُ اللّهُ ، هَداکُمُ اللّهُ ، وَفَّقَکُمُ اللّهُ ، سَلَّمَکُمُ اللّهُ ، قَبِلَکُمُ اللّهُ ، رَزَقَکُمُ اللّهُ ، رَفَعَکُمُ اللّهُ ! اُوصیکُم بِتَقوَی اللّهِ ، واُوصِی اللّهَ بِکُم إنّی لَکُم نَذیرٌ مُبینٌ ، ألّا تَعلوا عَلَی اللّهِ فی عِبادِهِ وبِلادِهِ ؛ فَإِنَّ اللّهَ تَعالی قالَ لی ولَکُم : «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ »وقالَ سُبحانَهُ : «أَلَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْوًی لِّلْمُتَکَبِّرِینَ» (3) . (4)
.
1- .القصص : 83.
2- .تاریخ دمشق : ج 65 ص 121 ، الأمالی للمحاملی : ص 229 ، الدر المنثور : ج 6 ص 443 نقلاً عن مسند الفردوس وکلّها عن أبی هریره .
3- .الزمر : 60 .
4- .الأمالی للطوسی : ص 207 ح 354 ، بحار الأنوار : ج 22 ص 455 ح 1 ؛ المعجم الأوسط : ج 4 ص 208 ح 3996 ، حلیه الأولیاء : ج 4 ص 168 الرقم 269 ، الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 7 ، الطبقات الکبری : ج 2 ص 256 کلّها نحوه .
ص: 371
2 / 3 ویژگی های آخرت گرایان
2 / 3ویژگی های آخرت گرایانقرآن«آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری و فساد نیستند ، و فرجام ، از آنِ پرهیزگاران است» .
حدیثپیامبر خدا صلی الله علیه و آله در باره آیه شریف : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که خواستار برتری و فساد نیستند» :[یعنی ]گردنکشی در زمین [و جامعه ]و گرفتن به ناحق .
الأمالی ، طوسی به نقل از عبد اللّه بن مسعود :محبوب ما و پیامبر ما صلی الله علیه و آله که پدر و مادرم و جانم فدایش باد یک ماه پیش از مرگش ، خبر رحلتش را به ما داد و چون زمان فراق نزدیک شد ، ما را در اتاقی جمع کرد و نگاهی به ما انداخت و چشمانش پر از اشک شد و سپس فرمود : «خوش آمدید ! خداوند ، شما را زنده بدارد ! خداوند ، شما را حفظ کند ! خداوند ، شما را نصرت دهد ! خداوند ، به شما نفع برساند ! خداوند ، شما را هدایت فرماید ! خداوند ، شما را توفیق بخشد ! خداوند ، شما را به سلامت دارد ! خداوند ، شما را بپذیرد ! خداوند ، به شما روزی دهد ! خداوند ، شما را رفعت بخشد ! شما را به پروامندی از خداوند ، سفارش می کنم ، و به خداوند نیز سفارش شما را می کنم ، و آشکارا به شما هشدار می دهم که در میان بندگان خدا و در زمین او ، بر خدا برتری نجویید ؛ چرا که خداوند متعال ، به من و به شما فرموده است : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری و فساد نیستند و فرجام ، از آنِ پرهیزگاران است» و نیز فرموده است : «آیا جایگاه متکبّران ، در دوزخ نیست؟» » .
.
ص: 372
المناقب لابن شهرآشوب عن زاذان فی ذِکرِ سیرَهِ أمیرِ المُؤمِنینَ علیه السلام :إنَّهُ کانَ علیه السلام یَمشی فِی الأَسواقِ وَحدَهُ ، وهُوَ ذاکَ یُرشِدُ الضّالَّ ویُعینُ الضَّعیفَ ، ویَمُرُّ بِالبَیّاعِ وَالبَقّالِ فَیَفتَحُ عَلیهِ القُرآنَ ویَقرَأُ «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا » الآیهَ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام فِی الخُطبَهِ المَعروفَهِ بِالشِّقشِقِیَّهِ :فَلَمّا نَهَضتُ بِالأَمرِ نَکَثَت (2) طائِفَهٌ ومَرَقَت (3) اُخری وقَسَطَ (4) آخَرونَ ، کَأَنَّهُم لَم یَسمَعُوا اللّهَ سُبحانَهُ یَقولُ : «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ» بَلی وَاللّهِ ، لَقَد سَمِعوها ووَعَوها ، ولکِنَّهُم حَلِیَتِ الدُّنیا فی أعیُنِهِم وراقَهُم زِبرِجُها (5) . (6)
عنه علیه السلام :إنَّ الرَّجُلَ لَیُعجِبُهُ مِن شِراکِ نَعلِهِ أن یَکونَ أجوَدَ مِن شِراکِ صاحِبِهِ فَیَدخُلُ فی قَولِهِ : «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ » . (7)
.
1- .المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 104 ، بحار الأنوار : ج 41 ص 54 ح 1 ؛ تاریخ دمشق : ج 42 ص 489 نحوه ، کنز العمّال : ج 13 ص 180 ح 36538 .
2- .النَّکْث: النَّقْض . والناکثون: أهل الجَمَل؛ لأنّهم نکثوا البیعه (مجمع البحرین : ج 3 ص 1830 «نکث») .
3- .المارِق : الخارج عن الدین . والمارقون : هم الذین مَرَقوا من دین اللّه ، وکانت بینهم وبین أمیر المؤمنین علیه السلام وَقعه ، وتُعرَف تلک الوَقعه بیوم النَّهرَوان (مجمع البحرین : ج 3 ص 1689 «مرق») .
4- .القاسِطون : الذین قَسَطوا ؛ أی جَاروا حین حاربوا إمامَ الحقّ ، کمعاویه وأتباعه وأعوانه الذین عَدَلوا عن أمیر المؤمنین علیه السلام وحاربوه فی وقعه صفّین (مجمع البحرین : ج 3 ص 1478 «قسط») .
5- .الزِّبْرِج : الزینه والذهب (النهایه : ج 2 ص 294 «زبرج») .
6- .نهج البلاغه : الخطبه 3 ، الإرشاد : ج 1 ص 289 ، معانی الأخبار : ص 361 ح 1 ، الاحتجاج : ج 1 ص 457 ح 105 والثلاثه الأخیره عن ابن عبّاس ، المناقب لابن شهرآشوب : ج 2 ص 205 ، بحار الأنوار : ج 29 ص 499 ح 1 .
7- .تفسیر الطبری : ج 11 الجزء 20 ص 122 عن أبی سلمان الأعرج ، تفسیر ابن کثیر : ج 6 ص 269 عن أبی سلام الأعرج ، الکشّاف : ج 3 ص 180 ؛ سعد السعود : ص 88 ، مجمع البیان : ج 7 ص 420 عن أبی سلام الأعرج نحوه .
ص: 373
المناقب ، ابن شهرآشوب به نقل از زادان ، در بیان سیره امیر مؤمنان علیه السلام :ایشان در بازارها تنها می گشت و گم شده را راه نمایی می نمود و به ناتوان کمک می کرد . از فروشنده و بقّال می گذشت و قرآن را برایش می گشود و این آیه را می خواند : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم ...» تا آخر آیه.
امام علی علیه السلام در خطبه معروف به شِقشِقیّه :و آن گاه که خلافت را به دست گرفتم ، جمعی پیمان شکستند و گروهی از دین ، بیرون شدند و عدّه ای کجرَوی پیشه کردند ، گویا این سخن خدای سبحان را نشنیده بودند که می فرماید : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری (سرکشی) و فساد نیستند ، و فرجام ، از آنِ پرهیزگاران است» . آری ، به خدا سوگند که آن را شنیدند و نیک دریافتند ؛ امّا دنیا در دیدگان آنان ، زیبا جلوه نمود و زر و زیور آن ، چشمانشان را خیره کرد .
امام علی علیه السلام :آدمی را از این که بند کفشش نیکوتر از بند کفش دوستش باشد ، خوش می آید و [بدین سبب ،] مشمول این سخن خداوند می شود که : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری (سرکشی) و فساد نیستند ، و فرجام ، از آنِ پرهیزگاران است» .
.
ص: 374
الإمام الصادق علیه السلام فی قَولِهِ تَعالی : «عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا» :العُلُوُّ : الشَّرَفُ . وَالفَسادُ : النِّساءُ . (1)
تفسیر القمّی عن حفص بن غیاث :قال أبو عَبدِ اللّهِ علیه السلام : یا حَفصُ ، ما مَنزِلَهُ الدُّنیا مِن نَفسی إلّا بِمَنزِلَهِ المَیتَهِ إذَا اضطُرِرتُ إلَیها أکَلتُ مِنها . (2) یا حَفصُ ، إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی عَلِمَ مَا العِبادُ عامِلونَ وإلی ما هُم صائِرونَ ، فَحَلُمَ عَنهُم عِندَ أعمالِهِمُ السَّیِّئَهِ لِعِلمِهِ السّابِقِ فیهِم ، فَلا یَغُرَّنَّکَ حُسنُ الطَّلَبِ مِمَّن لا یَخافُ الفَوتَ . ثُمَّ تَلا قَولَهُ : «تِلْکَ الدَّارُ الْاخِرَهُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَ الْعَاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ »وجَعَلَ یَبکی ، ویَقولُ : ذَهَبَت وَاللّهِ الأَمانِیُّ عِندَ هذِهِ الآیَهِ . (3)
رسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن أرادَ الآخِرَهَ تَرَکَ زینَهَ الدُّنیا ؛ فَمَن فَعَلَ ذلِکَ فَقَدِ استَحیا مِن اللّهِ حَقَّ الحَیاءِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :طوبی لِلزّاهِدینَ فِی الدُّنیا ، الرّاغِبینَ فِی الآخِرَهِ ، اُولئِکَ قَومٌ اِتَّخَذُوا الأَرضَ بِساطا وتُرابَها فِراشا وماءَها طیبا ، وَالقُرآنَ شِعارا وَالدُّعاءَ دِثارا (5) ، ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنیا قَرضا عَلی مِنهاجِ المَسیحِ . (6)
.
1- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 147 .
2- .إنّ إعمار الدنیا من المسائل التی أوصی بها القرآن الکریم ؛ قال اللّه تعالی : «هُوَ أَنشَأَکُم مِّنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا» ، وبناءً علی هذا فلیس المراد فی هذه الروایات وما یجری مجراها هو العزوف عن الدنیا وعدم إعمارها ، بل المراد الإکتفاء من إمکاناتها المادّیه بقدر الحاجه ، وحینئذٍ ستکون الدنیا مقدّمه للآخره وموجبه للثواب الاُخروی .
3- .تفسیر القمّی : ج 2 ص 146 ، سعد السعود : ص 87 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 193 ح 7.
4- .سنن الترمذی : ج 4 ص 637 ح 2458 ، مسند ابن حنبل : ج 2 ص 33 ح 3671 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 359 ح 7915 کلّها عن عبداللّه بن مسعود ، کنز العمّال : ج 3 ص 118 ح 5753 ؛ الخصال : ص 293 ح 58 عن عبد اللّه بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق عن آبائه علیهم السلام عنه صلی الله علیه و آله ، قرب الإسناد : ص 23 ح 79 عن عبداللّه بن میمون القدّاح عن الإمام الصادق عن أبیه علیهماالسلامعنه صلی الله علیه و آله وکلاهما نحوه ، بحار الأنوار : ج 6 ص 131 ح 25 .
5- .الشِّعار : هو ما تحت الدثار من اللباس ؛ وهو ما یلی شعر الجسد . ومعنی «اتّخذوا القرآن شعارا» : اتّخذوه لکثره ملازمته بالقراءه بمنزله الشِّعار . و«الدعاء دثارا» أی سلاحا یقی البدن کالدثار (مجمع البحرین : ج 2 ص957 «شعر») .
6- .نهج البلاغه : الحکمه 104 ، الخصال : ص 337 ح 40 ، خصائص الأئمّه : ص 97 ، الأمالیللمفید : ص 133 ح 1 نحوه وکلّها عن نوف البکالی ، بحار الأنوار : ج 41 ص 16 ح 9 .
ص: 375
امام صادق علیه السلام در باره آیه شریف : «در زمین ، خواستار عُلُوّ و فساد نیستند» :مراد از «عُلُوّ» ، برتری است ، و مراد از «فساد» ، زنان (زنبارگی و فساد جنسی) .
تفسیر القمّی به نقل از حفص بن غیاث :امام صادق علیه السلام فرمود : «ای حفص! دنیا در نزد من به منزله مُردار است ، که در صورت اضطرار، از آن می خورم. ای حفص! خداوند متعال می داند که بندگان چه خواهند کرد و به کجا ره سپار خواهند شد . پس به سبب علم قبلی ای که در باره آنان دارد ، به هنگام اعمال بدشان ، با آنها بردباری می ورزد . بنا بر این ، حُسن تعقیب (عجله نکردن در مجازات) از جانب کسی که بیمِ از دست رفتن [و فرار مجرم] را ندارد ، تو را نفریبد» . امام علیه السلام سپس این آیه را تلاوت کرد : «آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می دهیم که در زمین ، خواستار برتری (سرکشی) و فساد نیستند ، و فرجام ، از آنِ پرهیزگاران است» و شروع به گریستن کرد و فرمود : «به خدا سوگند که با این آیه ، آرزوها بر باد رفت» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :هر کس خواستار آخرت است ، زیور دنیا را وا نهد ، و هر کس چنین کند ، به راستی که از خداوند ، حیا کرده است.
امام علی علیه السلام :خوشا به حال بی رغبتان به دنیا و مشتاقان آخرت! اینان ، گروهی هستند که زمین را فرش خود ، خاک آن را بستر ، و آبش را عطر خویش ، و قرآن را جامه زیرین و دعا را جامه رویینشان ساختند (1) و آن گاه مسیح وار از دنیا بُریدند.
.
1- .معنای عبارت : «قرآن را جامه زیرین قرار دادند» این است که قرآن ، به خاطر زیاد قرائت شدنش ، همچون جامه زیرین که به بدن چسبیده ، چسبیده به تن آنهاست و «دعا را جامه رویین (لباسِ رو) ساختند» نیز به این معناست که دعا ، همانند زره ، از بدن آنها محافظت می کند .
ص: 376
عنه علیه السلام :إنَّ عَلامَهَ الرّاغِبِ فی ثَوابِ الآخِرَهِ ، زُهدُهُ فی عاجِلِ زَهرَهِ الدُّنیا ، أما إنَّ زُهدَ الزّاهِدِ فی هذِهِ الدُّنیا لا یَنقُصُهُ مِمّا قَسَمَ اللّهُ عز و جل لَهُ فیها وإن زَهِدَ ، وإنَّ حِرصَ الحَریصِ عَلی عاجِلِ زَهرَهِ الحَیاهِ الدُّنیا لا یَزیدُهُ فیها وإن حَرَصَ ، فَالمَغبونُ مَن حُرِمَ حَظَّهُ مِنَ الآخِرَهِ . (1)
عنه علیه السلام :إنَّ الآخِرَهَ لَها أهلٌ ظَلِفَت (2) أنفُسُهُم عَن مُفاخَرَهِ أهلِ الدُّنیا ، لا یَتَنافَسونَ فِی الدُّنیا ولا یَفرَحونَ بِغَضارَتِها (3) ولا یَحزَنونَ لِبُؤسِها . (4)
الکافی عن علیّ بن عیسی رفعه :إنَّ موسی علیه السلام ناجاهُ اللّهُ تَبارَکَ وتَعالی فَقالَ لَهُ فی مُناجاتِهِ : ... یاموسی ، أبناءُ الدُّنیا وأهلُها فِتَنٌ بَعضُهُم لِبَعضٍ ، فَکُلٌّ مُزَیَّنٌ لَهُ ما هُوَ فیهِ ، وَالمُؤمِنُ مَن زُیِّنَت لَهُ الآخِرَهُ فَهُوَ یَنظُرُ إلَیها ما یَفتُرُ (5) ، قَد حالَت شَهوَتُها بَینَهُ وبَینَ لَذَّهِ العَیشِ فَأدلَجَتهُ (6) بِالأَسحارِ ، کَفِعلِ الرّاکِبِ السّائِقِ إلی غایَتِهِ یَظَلُّ کَئیبا ویُمسی حَزینا ، فَطوبی لَهُ لَو قَد کُشِفَ الغِطاءُ ماذا یُعایِنُ مِنَ السُّرورِ؟! (7)
.
1- .الکافی : ج 2 ص 129 ح 6 عن محمّد بن مسلم عن الإمام الصادق علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 206 ح 554 عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 73 ص 52 ح 24 .
2- .ظَلِفَت نفسی عن کذا : أی کَفَّت (الصحاح : ج 4 ص 1399 «ظلف») .
3- .غَضارهُ الدنیا : أی طیبها ولذّتها . یقال : إنّهم لفی غضاره من العیش : أی فی خصب وخیر (النهایه : ج 3 ص370 «غضر») .
4- .الأمالی للصدوق : ص 478 ح 644 ، الأمالی للطوسی : ص 435 ح 974 وفیه «طلّقت» بدل «ظلفت» وکلاهما عن عبداللّه بن بکر [ بکران] المرادی عن الإمام الکاظم عن آبائه علیهم السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 173 عن الإمام زین العابدین عنه علیهماالسلام ، مشکاه الأنوار : ص 208 ح 566 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 89 ح 57 .
5- .الفَترَه : الانکسار والضّعف ، وقد فَتَر یَفتُر فُتورا (الصحاح : ج 2 ص 777 «فتر») .
6- .الإدلاج : السیر باللیل ، وظاهر العباره أنّه استُعمل هنا متعدّیا بمعنی التسییر باللیل ، ولم یأتِ فیما عندنا من کتب اللغه ... ویمکن أن یکون علی الحذف والإیصال ؛ أی أدلجت الشهوه معه وسیّرته بالأسحار کالراکب الذی یسابق قرنه إلی الغایه التی یتسابقان إلیها (مرآه العقول : ج 25 ص 102) .
7- .الکافی : ج 8 ص 42 و 47 ح 8 ، تحف العقول : ص 494 نحوه ، بحار الأنوار : ج 13 ص 336 ح 13.
ص: 377
امام علی علیه السلام :نشانه کسی که خواهان پاداش آخرت است ، زُهدورزیِ او به زرق و برق این دنیای گذراست . بدانید که زهدِ زهدورزِ به این دنیا ، چیزی از آنچه خداوند در دنیا قسمت او کرده است ، نمی کاهد ، هرچند به آن بی میل باشد ، و آزمندیِ شخص آزمند به زرق و برق زندگی دنیایی ، چیزی در آن ، [افزون بر آنچه خداوند در دنیا قسمت او کرده است ،] بر او نمی افزاید ، هرچند حرص بورزد . زیان دیده ، کسی است که از بهره آخرتش محروم گردد.
امام علی علیه السلام :همانا آخرت را اهلی است که جان هایشان از فخرفروشی به اهل دنیا باز ایستاده است . [آنان،] نه در باره دنیا به رقابت بر می خیزند ، نه به لذّت ها و خوشی های آن شادمان می شوند ، و نه از ناخوشی های آن اندوهگین می گردند .
الکافی به نقل از علی بن عیسی ، از یکی از امامان اهل بیت علیهم السلام :خداوند متعال با موسی علیه السلام به نجوا سخن گفت و در نجوایش به او فرمود : « ... ای موسی! فرزندان دنیا و اهل آن ، مایه فتنه (فریب و گم راهیِ) یکدیگرند و هر یک ، آنچه را که [از دنیا] دارد ، در نظرش زیبا جلوه می کند ؛ ولی مؤمن ، کسی است که آخرت در نظرش آراسته و زیبا گردیده است و پیوسته به آن می نگرد ، بی آن که از توجّه به آن خسته شود . عشق به آخرت ، میان او و لذّت زندگی مانع گشته و او را در سحرگاهان به تکاپو [و عبادت] کشانده است ، همانند سواری که به سوی مقصدش می راند و شبش را به اندوه و روزش را به غمناکی سپری می کند . خوشا به حال او ، که اگر پرده کنار برود ، چه شادمانی ها که خواهد دید!» .
.
ص: 378
الإمام الباقر علیه السلام :إنَّ أبناءَ الآخِرَهِ هُمُ المُؤمِنونَ العامِلونَ الزّاهِدونَ ، أهلُ العِلمِ وَالفِقهِ ، وأهلُ فِکرَهٍ وَاعتِبارٍ وَاختِبارٍ ، لا یَمَلّونَ مِن ذِکرِ اللّهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ تَعالی ... یا أحمَدُ ، إنَّ أهلَ الخَیرِ وأهلَ الآخِرَهِ رَقیقَهٌ وُجوهُهُم ، کَثیرٌ حَیاؤُهُم ، قَلیلٌ حُمقُهُم ، کَثیرٌ نَفعُهُم ، قَلیلٌ مَکرُهُم ، النّاسُ مِنهُم فی راحَهٍ ، أنفُسُهُم مِنهُم فی تَعَبٍ ، کَلامُهُم مَوزونٌ ، مُحاسِبینَ لِأَنفُسِهِم مُتَعَیِّبینَ (2) لَها ، تَنامُ أعیُنُهُم ولا تَنامُ قُلوبُهُم ، أعیُنُهم باکِیَهٌ وقُلوبُهُم ذاکِرَهٌ ، إذا کُتِبَ النّاسُ مِنَ الغافِلینَ کُتِبوا مِنَ الذّاکِرینَ ، فی أوَّلِ النِّعمَهِ یَحمَدونَ وفی آخِرِها یَشکُرونَ ، دُعاؤُهُم عِندَ اللّهِ مَرفوعٌ وکَلامُهُم مَسموعٌ ، تَفرَحُ بِهِمُ المَلائِکَهُ ویَدورُ دُعاؤُهُم تَحتَ الحُجُبِ ، یُحِبُّ الرَّبُّ أن یَسمَعَ کَلامَهُم کَما تُحِبُّ الوالِدَهُ الوَلَدَ ولا یُشغَلونَ عَنهُ طَرفَهَ عَینٍ ، ولا یُریدونَ کَثرَهَ الطَّعامِ ولا کَثرَهَ الکَلامِ ولا کَثرَهَ اللِّباسِ ، النّاسُ عِندَهُم مَوتی وَاللّهُ عِندَهُم حَیٌّ کَریمٌ ، یَدعونَ المُدبِرینَ کَرَما ویَزیدونَ المُقبِلینَ تَلَطُّفا ، قَد صارَتِ الدُّنیا وَالآخِرَهُ عِندَهُم واحِدَهً . (3)
.
1- .تحف العقول : ص 287 ، بحار الأنوار : ج 78 ص 165 ح 2.
2- .فی بحار الأنوار : «متعبین لها» .
3- .إرشاد القلوب : ص 199 و 201 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 24 ح 6 .
ص: 379
امام باقر علیه السلام :فرزندان آخرت ، آنان اند که ایمان دارند و عمل می کنند و زُهدپیشه اند ، و اهل دانش و فقه اند و مرد اندیشه و عبرت آموزی و آزمون اند و از یاد خدا خسته نمی شوند .
امام علی علیه السلام در بیان حدیث معراج پیامبر صلی الله علیه و آله :خدای متعال فرمود : « ... ای احمد! همانا اهل خیر و اهل آخرت ، کم رو و پُرحیایند ، حماقتشان اندک و سودشان بسیار است ، کمتر نیرنگ می زنند ، مردم از آنان در آسایش اند ، نفْس هایشان از آنان در رنج است ، گفتارشان سنجیده است ، محاسبه نفْس می کنند و بر آن خُرده می گیرند ، چشمانشان می خوابد و دل هایشان نمی خوابد ، دیدگانشان گریان است و دل هایشان به یاد خداست ، آن گاه که مردم از غافلان نوشته می شوند ، آنان از ذاکرانْ قلمداد می شوند ، در آغاز هر نعمتی حمد می گویند و در آخرش شکر به جا می آورند ، دعای آنان به درگاه خداوند ، بالا می رود و سخنشان [به نزد او] شنیده می شود ، فرشتگان به آنان شاد می شوند و دعایشان در زیر حجاب ها می گردد ، [ چون ]پروردگار دوست دارد که سخنشان را بشنود چنان که مادر ، فرزند را دوست می دارد ، چشم بر هم زدنی از او باز نمی مانند ، علاقه ای به پرخوری و پرگویی و جامه زیاد ندارند ، مردم در نظر آنان مردگان اند و خداوند در نظرشان زنده و کریم است ، پشت کنندگان را از روی کَرَم فرا می خوانند و روی آورندگان را مهربانی می افزایند ، و دنیا و آخرت در نزد آنان ، یکی شده است» .
.
ص: 380
عنه علیه السلام فی ذِکرِ حَدیثِ مِعراجِ النَّبِیِّ صلی الله علیه و آله :قالَ اللّهُ عز و جل : ... یا أحمَدُ ، إنَّ أهلَ الآخِرَهِ لا یَهنَؤُهُمُ الطَّعامُ مُنذُ عَرَفوا رَبَّهُم ، ولایَشغَلُهُم مُصیبَهٌ مُنذُ عَرَفوا سَیِّئاتِهِم ، یَبکونَ عَلی خَطایاهُم ، یُتعِبونَ أنفُسَهُم ولا یُریحونَها ، وإنَّ راحَهَ أهلِ الجَنَّهِ فِی المَوتِ ، وَالآخِرَهُ مُستَراحُ العابِدینَ ، مُؤنِسُهُم دُموعُهُمُ الَّتی تَفیضُ عَلی خُدودِهِم ، وجُلوسُهُم مَعَ المَلائِکَهِ الَّذینَ عَن أیمانِهِم وعَن شَمائِلِهِم ، ومُناجاتُهُم مَعَ الجَلیلِ الَّذی فَوقَ عَرشِهِ . (1)
2 / 4التَّحذیرُ مِن عَدَمِ الاِهتِمامِ بِالآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ یُبغِضُ کُلَّ جَعظَرِیٍّ (2) جَوّاظٍ (3) سَخّابٍ (4) بِالأَسواقِ ، جیفَهٍ بِاللَّیلِ حِمارٍ بِالنَّهارِ ، عالِمٍ بِأَمرِ الدُّنیا جاهِلٍ بِأَمرِ الآخِرَهِ . (5)
الإمام علیّ علیه السلام :اِحذَر کُلَّ قَولٍ وفِعلٍ یُؤَدّی إلی فَسادِ الآخِرَهِ وَالدّینِ . (6)
عنه علیه السلام :لَیسَ بِمُؤمِنٍ مَن لَم یَهتَمَّ بِإِصلاحِ مَعادِهِ . (7)
عنه علیه السلام :إنَّ مِنَ الشَّقاءِ إفسادَ المَعادِ . (8)
عنه علیه السلام :مَن لَم یَعمَل لِلآخِرَهِ لَم یَنَل أمَلَهُ . (9)
.
1- .بحار الأنوار : ج 77 ص 21 و 25 ح 6 نقلاً عن إرشاد القلوب .
2- .الجَعْظَرِیّ : الفَظّ الغلیظ المتکبّر (النهایه : ج 1 ص 276 «جعظر») .
3- .الجَوّاظ : الجَموع المَنوع (النهایه : ج 1 ص 316 «جوظ») .
4- .السَّخَب والصَّخَب : الصیاح (النهایه : ج 2 ص 349 «سخب») .
5- .صحیح ابن حبّان : ج 1 ص 274 ح 72 ، السنن الکبری : ج 10 ص 327 ح 20804 ، موارد الظمآن : ص 485 ح 1975 کلّها عن أبی هریره ، کنز العمّال : ج 16 ص 4 ح 43679.
6- .غرر الحکم : ج 2 ص 275 ح 2597 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 104 ح 2343 .
7- .غرر الحکم : ج 5 ص 92 ح 7531 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 412 ح 7012 .
8- .غرر الحکم : ج 2 ص 491 ح 3399 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 143 ح 3195 .
9- .غرر الحکم : ج 5 ص 416 ح 8994 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 427 ح 7246 .
ص: 381
2 / 4 زنهاردهی از بی توجّهی به آخرت
امام علی علیه السلام در بیان حدیث معراج پیامبر صلی الله علیه و آله :خداوند عز و جل فرمود : « ... ای احمد! همانا اهل آخرت ، از آن هنگام که پروردگارشان را شناختند ، غذایی خوش از گلویشان پایین نرفت و از آن هنگام که گناهانشان را شناختند ، هیچ مصیبتی آنان را به خود مشغول نساخت . بر گناهان خویش می گریند ، نفْس هایشان را به رنج می افکنند و آنها را آسوده نمی گذارند . آسایش اهل بهشت ، در مردن است و آخرت ، آسایشگاه عبادت پیشگان است . مونس آنان ، اشک هایشان است که بر گونه هایشان سرازیر می شود ، و همنشینی آنان ، با فرشتگانی است که در راست و چپ آنان قرار گرفته اند، و راز و نیازشان با خداوند شکوهمندی است که بر فراز عرشِ خویش است» .
2 / 4زنهاردهی از بی توجّهی به آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :همانا خداوند ، انسان های تندخوی گردن کلفت بی خیر را که در بازارها هیاهو به راه می اندازند و در شب ، مُردار و در روز ، الاغ و در کار دنیا دانا و در کار آخرت ، نادان اند ، دشمن می دارد.
امام علی علیه السلام :بپرهیز از هر گفتار و کرداری که به تباهی آخرت و دین ، می انجامد.
امام علی علیه السلام :مؤمن نیست کسی که به اصلاح مَعادش اهتمام نورزد.
امام علی علیه السلام :تباه کردن مَعاد ، از بدبختی است .
امام علی علیه السلام :کسی که برای آخرت کار نکند ، به آرزویش نمی رسد .
.
ص: 382
عنه علیه السلام :ما أخسَرَ مَن لَیسَ لَهُ فِی الآخِرَهِ نَصیبٌ . (1)
عنه علیه السلام :ما بالُکُم تَفرَحونَ بِالیَسیرِ مِنَ الدُّنیا تُدرِکونَهُ ولا یَحزُنُکُمُ الکَثیرُ مِنَ الآخِرَهِ تُحرَمونَهُ ، ویُقلِقُکُمُ الیَسیرُ مِنَ الدُّنیا یَفوتُکُم حَتّی یَتَبَیَّنَ ذلِکَ فی وُجوهِکُم ، وقِلَّهِ صَبرِکُم عَمّا زُوِیَ مِنها عَنکُم ؛ کَأَنَّها دارُ مُقامِکُم وکَأَنَّ مَتاعَها باقٍ عَلَیکُم؟! (2)
الإمام علیّ علیه السلام :دَعاکُمُ اللّهُ سُبحانَهُ إلی دارِ البَقاءِ وقَرارَهِ الخُلودِ وَالنَّعماءِ ومُجاوَرَهِ الأَنبِیاءِ وَالسُّعَداءِ ، فَعَصَیتُم وأعرَضتُم ، ودَعَتکُمُ الدُّنیا إلی قَرارَهِ الشَّقاءِ ومَحَلِّ الفَناءِ وأنواعِ البَلاءِ وَالعَناءِ ، فَأَطَعتُم وبادَرتُم وأسرَعتُم . (3)
الإمام الصادق علیه السلام فِی الدُّعاءِ :رَبِّ دَعَتنی دَواعِی الدُّنیا فَأَجَبتُها سَریعا ورَکَنتُ إلَیها طائِعا ، ودَعَتنی دَواعِی الآخِرَهِ فَتَثَبَّطتُ عَنها وأبطَأتُ فِی الإِجابَهِ وَالمُسارَعَهِ إلَیها ، کَما سارَعتُ إلی دَواعِی الدُّنیا وحُطامِهَا الهامِدِ (4) وهَشیمِهَا (5) البائِدِ وسَرابِهَا الذّاهِبِ . (6)
2 / 5حَدُّ الاِهتِمامِ بِالآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :اِعمَل لِدُنیاکَ کَأَنَّکَ تَعیشُ أبَدا، وَاعمَل لِاخِرَتِکَ کَأَنَّکَ تَموتُ غَدا. (7)
.
1- .غرر الحکم : ج 6 ص 86 ح 9625 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 480 ح 8821 .
2- .نهج البلاغه : الخطبه 113 ، غرر الحکم : ج 6 ص 95 ح 9652 وفیه صدره إلی «تُحرمونه» .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 24 ح 5158 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 250 ح 4692 و 4693 نحوه .
4- .الهامِد : الیابس (النهایه : ج 5 ص 273 «همد») .
5- .الهَشیم : النبات الیابس المتکسّر (النهایه : ج 5 ص 264 «هشم») .
6- .الکافی : ج 2 ص 591 ح 31 عن عبد الرحمن بن سیّابه ، مصباح المتهجّد : ص 276 ح 383 ، جمال الاُسبوع : ص 143 وفیهما «نسیمها» بدل «هشیمها» ، بحار الأنوار : ج 89 ص 302 ح 10 .
7- .تنبیه الخواطر : ج 2 ص 234 ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 3 ص 156 ح 3569 عن العالم علیه السلام ، کفایه الأثر : ص227 عن جناده بن أبی اُمید (اُمیّه) عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج44 ص139 ح6.
ص: 383
2 / 5 اندازه پرداختن به آخرت
امام علی علیه السلام :چه زیانکار است کسی که او را در آخرت ، بهره ای نیست!
امام علی علیه السلام :شما را چه می شود که به اندک چیزی از دنیا که به دست می آورید ، شادمان می شوید ؛ ولی از دست دادن بسیاری از آخرت ، شما را اندوهگین نمی سازد؟! و اندکِ دنیا که از دستتان می رود ، شما را ناراحت و بی تاب می سازد ، چندان که این بی تابی در چهره های شما و در ناشکیبایی تان بر آنچه از شما گرفته شده است ، آشکار می گردد . گویی دنیا اقامتگاه دائمی شماست و کالایش برایتان ماندگار است!
امام علی علیه السلام :خداوند سبحان ، شما را به سوی سرای ماندگاری و اقامتگاه جاودانی و نعمت ها و همسایگی با پیامبران و نیک بختان فرا خوانْد و شما نافرمانی کردید و روی گرداندید ؛ امّا دنیا شما را به اقامتگاه بدبختی و جایگاه نیستی و انواع گرفتاری ها و رنج ها فرا خوانْد و شما اطاعت کردید و از یکدیگر پیشی گرفتید و شتافتید!
امام صادق علیه السلام در دعا :پروردگارا! دعوتگرانِ دنیا مرا فرا خواندند و من سراسیمه دعوت آنان را پذیرفتم و داوطلبانه اطاعتشان کردم ؛ و دعوتگرانِ آخرت مرا فرا خواندند و من درنگ کردم و در پذیرفتن دعوت آنان و شتافتن به سوی آنان کُندی ورزیدم ، چنان که [بر عکس] به سوی دعوتگران دنیا و خس و خاشاک و علف های خشکیده نابود شونده آن (متاع پوچ و بی ارزش دنیا) و سراب از بین رفتنی اش ، شتاب کردم.
2 / 5اندازه پرداختن به آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :برای دنیایت چنان کار کن که گویی تا ابد زنده می مانی ، و برای آخرتت چنان کار کن که گویی همین فردا خواهی مُرد.
.
ص: 384
عنه صلی الله علیه و آله :أصلِحوا دُنیاکُم وَاعمَلوا لِاخِرَتِکُم کَأَنَّکُم تَموتونَ غَدا . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :اِعمَل عَمَلَ مَن یَرجو أن یَموتَ هَرِما ، وَاحذَر حَذَرَ مَن یَتَخَوَّفُ أن یَموتَ غَدا . (2)
الإمام علیّ علیه السلام مِمّا أوصی بِهِ ابنَهُ الحَسَنَ علیه السلام عِندَ وَفاتِهِ :إذا عَرَضَ شَیءٌ مِن أمرِ الآخِرَهِ فَابدَأ بِهِ ، وإذا عَرَضَ شَیءٌ مِن أمرِ الدُّنیا فَتَأَنَّهُ حَتّی تُصیبَ رُشدَکَ فیهِ . (3)
عنه علیه السلام :إنَّمَا الدَّهرُ ثَلاثَهُ أیّامٍ أنتَ فیما بَینَهُنَّ : مَضی أمسِ بِما فیهِ فَلا یَرجِعُ أبَدا ؛ فَإِن کُنتَ عَمِلتَ فیهِ خَیرا لَم تَحزَن لِذَهابِهِ وفَرِحتَ بِمَا استَقبَلتَهُ مِنهُ ، وإن کُنتَ قَد فَرَّطتَ فیهِ فَحَسرَتُکَ شَدیدَهٌ لِذَهابِهِ وتَفریطِکَ فیهِ . وأنتَ فی یَومِکَ الَّذی أصبَحتَ فیهِ مِن غَدٍ فی غِرَّهٍ (4) ولا تَدری لَعَلَّکَ لاتَبلُغُهُ، وإن بَلَغتَهُ لَعَلَّ حَظَّکَ فیهِ فِی التَّفریطِ مِثلُ حَظِّکَ فِی الأَمسِ الماضی عَنکَ. فَیَومٌ مِنَ الثَّلاثَهِ قَد مَضی أنتَ فیهِ مُفَرِّطٌ ، ویَومٌ تَنتَظِرُهُ لَستَ أنتَ مِنهُ عَلی یَقینٍ مِن تَرکِ التَّفریطِ ، وإنَّما هُوَ یَومُکَ الَّذی أصبَحتَ فیهِ ، وقَد یَنبَغی لَکَ إن عَقَلتَ وفَکَّرتَ فیما فَرَّطتَ فِی الأَمسِ الماضی مِمّا فاتَکَ فیهِ مِن حَسَناتٍ ألّا تَکونَ اکتَسَبتَها ومِن سَیِّئاتٍ ألّا تَکونَ أقصَرتَ عَنها ، وأنتَ مَعَ هذا مَعَ استِقبالِ غَدٍ عَلی غَیرِ ثِقَهٍ مِن أن تَبلُغَهُ وعَلی غَیرِ یَقینٍ مِن اکتِسابِ حَسَنَهٍ أو مُرتَدَعٍ عَن سَیِّئَهٍ مُحبِطَهٍ (5) ، فَأَنتَ مِن یَومِکَ الَّذی تَستَقبِلُ عَلی مِثلِ یَومِکَ الَّذی استَدبَرتَ . فَاعمَل عَمَلَ رَجُلٍ لَیسَ یَأمُلُ مِنَ الأَیّامِ إلّا یَومَهُ الَّذی أصبَحَ فیهِ ولَیلَتَهُ ، فَاعمَل أو دَع وَاللّهُ المُعینُ عَلی ذلِکَ . (6)
.
1- .مسند الشهاب : ج 1 ص 417 ح 717 ، الفردوس : ج 1 ص 101 ح 334 کلاهما عن أبی هریره ،کنزالعمّال : ج 15 ص 546 ح 42111.
2- .الکافی : ج 2 ص 87 ح 6 عن عمرو بن جمیع عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 214 ح 8 ؛ السنن الکبری : ج 3 ص 28 ح 4744 ، شُعب الإیمان : ج 3 ص 402 ح 3886 کلاهما عن عبد اللّه بن عمرو بن العاص ، تاریخ دمشق : ج 31 ص 266 عن عبداللّه بن عمرو بن العاص من دون إسناد إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام وکلّها نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 672 ح 8418 .
3- .الأمالی للمفید : ص 221 ح 1 ، الأمالی للطوسی : ص 7 ح 8 کلاهما عن الفجیع العقیلی عن الإمام الحسن علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 215 ح 16 .
4- .الغِرّه : الغفله (النهایه : ج 3 ص 355 «غرر» ) .
5- .حَبِطَ عَملُه : بَطَل ثوابه . وأحبَطَه اللّه تعالی (الصحاح : ج 3 ص 1118 «حبط») .
6- .الکافی : ج 2 ص 453 ح 1 عن أبی حمزه عن الإمام زین العابدین علیه السلام ، وسائل الشیعه : ج 11 ص 375 ح 21069 .
ص: 385
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :دنیایتان را آباد کنید ، و برای آخرتتان چنان کار کنید که گویی همین فردا می میرید .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :عمل کن همانند عمل کردن کسی که امید دارد در پیری بمیرد ، و حذر کن همانند حذر کردن کسی که می ترسد همین فردا بمیرد.
امام علی علیه السلام از سفارش های ایشان به فرزندش حسن علیه السلام ، در هنگام وفاتش :هر گاه چیزی از کار آخرت برایت پیش آمد ، [زود ،] آن را شروع کن ، و هر گاه چیزی از کار دنیا برایت پیش آمد ، درنگ کن تا راه درست را در آن بیابی .
امام علی علیه السلام :روزگار ، سه روز است و تو در میانه آنهایی : دیروزی که با هر آنچه در آن بود ، گذشت و هرگز بر نمی گردد . پس اگر در آن نیکی انجام داده ای ، از رفتنش اندوهی نداری و از آمدنش خوش حال گشته ای ، و اگر در آن [در انجام دادن اعمال نیک] کوتاهی کرده ای ، از رفتنش و کوتاهی کردنت در آن ، سخت افسوس می خوری . و تو ، در امروزی که در آن به سر می بری ، از فردایش خبر نداری ، و نمی دانی ، که شاید به آن نرسی و اگر هم برسی ، شاید در آن ، همان گونه کوتاهی ورزی که در دیروزِ گذشته کوتاهی کرده ای . پس ، از آن سه روز ، یکی ، روزی است که گذشته است و تو در آن ، کوتاهی ورزیده ای ، و دیگری ، روزی است که چشم به راهش هستی و یقین نداری که در آن ، کوتاهی نمی کنی . تنها روز تو ، آن روزی است که در آن به سر می بری ، و تو را سِزَد که در کوتاهی کردن دیروزِ از دست رفته ات بیندیشی و فکر کنی که چه کارهای نیکی را از دست داده ای و در صدد کسب آنها بر نیامده ای و چه بدی ها و گناهانی که در انجام دادنشان کوتاهی نکرده ای . و تو ، با این حال ، با فردایی رو به رو هستی که مطمئن نیستی بِدان می رسی ، و یقین نداری که در آن ، کار نیکی (ثوابی) کسب می کنی و یا از بدی (گناهی) تباه کننده[ی اعمال نیک] باز می ایستی . بنا بر این ، حالتِ تو نسبت به روزی که پیش رو داری ، همانند روزی است که پشت سر گذاشته ای . پس همانند کسی عمل کن که از روزها امیدی ندارد ، مگر به همان روز و شبی که در آن به سر می برد . پس عمل کن یا وا گذار ، و خدا بر این کار ، یاور است.
.
ص: 386
2 / 6خصائص طالب الآخِرَهِأ الرَّغبَهرسول اللّه صلی الله علیه و آله :خِیارُکُم عِندَ اللّهِ أزهَدُکُم فِی الدُّنیا وأرغَبُکُم فِی الآخِرَهِ . (1)
الإمام علیّ علیه السلام :کُن فِی الدُّنیا زاهِدا ، وفِی الآخِرَهِ راغِبا . (2)
ب الوَلَهالإمام علیّ علیه السلام :طوبی لِمَن رَکِبَ الطَّریقَهَ الغَرّاءَ ولَزِمَ المَحَجَّهَ البَیضاءَ ، وتَوَلَّهَ (3) بِالآخِرَهِ وأعرَضَ عَنِ الدُّنیا . (4)
.
1- .مستدرک الوسائل : ج 12 ص51 ح 13488 نقلاً عن القطب الراوندی فی لبّ اللباب ؛ جامع العلوم والحکم : ج 2 ص 204 عن الحسن نحوه ، شُعب الإیمان : ج 7 ص 377 ح 10646 عن أبی ذرّ من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، کنزالعمّال : ج 3 ص 192 ح 6116 .
2- .الأمالی للمفید : ص119 ح3 عن الحسن البصری ، غرر الحکم : ج 2 ص 366 ح 2827 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 422 ح 41.
3- .الوَلَه : ذهاب العقل ، والتحیّر من شدّه الوجد ، وقد وَلِهَ وتَوَلَّهَ واتَّلَهَ (الصحاح : ج 6 ص 2256 «وله») .
4- .غرر الحکم : ج 4 ص 246 ح 5972 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 314 ح 5487 .
ص: 387
2 / 6 ویژگی های طالبان آخرت
الف - رغبت
ب - شیفتگی
2 / 6ویژگی های طالبان آخرتالف رغبتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بهترینِ شما در نزد خداوند ، زاهدترینِ شما به دنیا و راغب ترینتان به آخرت است.
امام علی علیه السلام :به دنیا بی رغبت باش و به آخرت ، راغب .
ب شیفتگیامام علی علیه السلام :خوشا به حال کسی که راه روشن ، در پیش گرفت و در مسیر درست ، حرکت کرد و شیفته آخرت شد و از دنیا روی گرداند!
.
ص: 388
عنه علیه السلام :کونوا عَنِ الدُّنیا نُزّاها وإلَی الآخِرَهِ وُلّاها . (1)
عنه علیه السلام :شیمَهُ ذَوِی الأَلبابِ وَالنُّهی : الإِقبالُ عَلی دارِ البَقاءِ ، وَالإِعراضُ عَن دارِ الفَناءِ ، وَالتَّوَلُّهُ بِجَنَّهِ المَأوی . (2)
ج الاِستِعدادالإمام علیّ علیه السلام :اِستَعِدّوا لِیَومٍ تَشخَصُ فیهِ الأَبصارُ ، وتَتَدَلَّهُ (3) لِهَولِهِ العُقولُ ، وتَتَبَلَّدُ (4) البَصائِرُ . (5)
عنه علیه السلام :خَیرُ الاِستِعدادِ ما اُصلِحَ بِهِ المَعادُ . (6)
د الجِدُّ وَالاِجتِهادالإمام علیّ علیه السلام :إنَّکَ فی سَبیلِ مَن کانَ قَبلَکَ ، فَاجعَل جِدَّکَ لِاخِرَتِکَ ولا تَکتَرِث بِعَمَلِ الدُّنیا . (7)
عنه علیه السلام :عَلَیکَ بِالجِدِّ وَالاِجتِهادِ فی إصلاحِ المَعادِ . (8)
عنه علیه السلام :اِصرِف إلَی الآخِرَهِ وَجهَکَ ، وَاجعَل للّهِِ جِدَّکَ . (9)
.
1- .نهج البلاغه : الخطبه 191 ، غرر الحکم : ج 4 ص 616 ح 7190.
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 192 ح 5791 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 297 ح 5305 .
3- .دلَّهَ عقلی : حیّرَه وأدهشَه ، وقد دَلِهَ یَدْلَهُ (النهایه : ج 2 ص 131 «دله») .
4- .تبلَّدَ : تردّد متحیّرا (الصحاح : ج 2 ص 449 «بلد») .
5- .غرر الحکم : ج 2 ص 269 ح 2573 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 91 ح 2147 وفیه «وتزلّ» بدل «وتتدلّه» .
6- .غرر الحکم : ج 3 ص 431 ح 5010 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 238 ح 4529 .
7- .غرر الحکم : ج 3 ص 49 ح 3786 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 171 ح 3580 .
8- .غرر الحکم : ج 4 ص 529 ح 6135 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 334 ح 5690.
9- .غرر الحکم : ج 2 ص 211 ح 2407 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 82 ح 1963 ولیس فیه ذیله .
ص: 389
ج - آمادگی
د - کوشش و تلاش
امام علی علیه السلام :وارسته از دنیا و شیفته آخرت باشید .
امام علی علیه السلام :خوی و خصلت صاحب دلانِ خردمند ، روی آوردن به سرای ماندگاری ، روی گرداندن از سرای ناپایداری ، و شیفتگی به قرارگاه بهشتی است .
ج آمادگیامام علی علیه السلام :خود را آماده سازید برای آن روزی که در آن ، چشم ها خیره می گردند و از هراس آن ، خِرَدها از کف می روند و دل ها سرگردان می شوند .
امام علی علیه السلام :بهترین [ابزار] آمادگی ، آن است که با آن ، مَعاد [انسان] آباد شود .
د کوشش و تلاشامام علی علیه السلام :تو در همان راهی می روی که پیشینیان تو رفتند . پس ، کوششت را برای آخرتت قرار بده و به کار دنیا اعتنا مکن.
امام علی علیه السلام :بر تو باد تلاش و کوشش در راه آباد کردن مَعاد!
امام علی علیه السلام :روی خویش را به سوی آخرت بگردان و کوششت را برای خدا قرار بده.
.
ص: 390
عنه علیه السلام :جاهِد نَفسَکَ وَاعمَل لِلآخِرَهِ جَهدَکَ . (1)
عنه علیه السلام :عَزیمَهُ الکَیِّسِ وجِدُّهُ لِاءِصلاحِ المَعادِ ، وَالاِستِکثارِ مِنَ الزّادِ . (2)
ه العَمَلرسول اللّه صلی الله علیه و آله :أیُّهَا النّاسُ ، اِسعَوا فی فَکاکِ رِقابِکُم ، وَاعمَلُوا الخَیرَ لِیَومِ فَقرِکُم وفاقَتِکُم . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :اللَّیلُ وَالنَّهارُ مَطِیَّتانِ ، فَارکَبوهُما بَلاغا إلَی الآخِرَهِ . (4)
الإمام علیّ علیه السلام :إنَّکَ مَخلوقٌ لِلآخِرَهِ فَاعمَل لَها . (5)
عنه علیه السلام :سالِمِ النّاسَ تَسلَم ، وَاعمَل لِلآخِرَهِ تَغنَم . (6)
عنه علیه السلام :لا یَشغَلَنَّکَ عَنِ العَمَلِ لِلآخِرَهِ شُغلٌ ؛ فَإِنَّ المُدَّهَ قَصیرَهٌ . (7)
عنه علیه السلام لِرَجُلٍ سَأَلَهُ أن یَعِظَهُ :لا تَکُن مِمَّن یَرجُو الآخِرَهَ بِغَیرِ العَمَلِ ، ویُرَجِّی التَّوبَهَ بِطولِ الأَمَلِ . (8)
عیسی علیه السلام :تَعمَلونَ لِلدُّنیا وأنتُم تُرزَقونَ فیها بِغَیرِ عَمَلٍ ، ولا تَعمَلونَ لِلآخِرَهِ وأنتُم لا تُرزَقونَ فیها إلّا بِالعَمَلِ! (9)
.
1- .غرر الحکم : ج 2 ص 212 ح 2406 .
2- .غرر الحکم : ج 4 ص 365 ح 6338 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4451 نحوه.
3- .تنبیه الغافلین : ص 554 ح 898 عن عبد خیر عن الإمام علیّ علیه السلام .
4- .الأمالی للشجری : ج 1 ص197 ؛ تاریخ دمشق : ج 61 ص255 ح 12625 کلاهما عن ابن عبّاس ،کنز العمّال : ج 3 ص 37 ح 5359 .
5- .غرر الحکم : ج 3 ص 57 ح 3810 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 172 ح 3597 .
6- .غرر الحکم : ج 4 ص 139 ح 5605 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 285 ح 5148 .
7- .غرر الحکم : ج 6 ص 289 ح 10286 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 522 ح 9502 نحوه .
8- .نهج البلاغه : الحکمه 150 ، خصائص الأئمّه ص 109 ، تحف العقول : ص 157 وفیه «یرجو» بدل «یرجّی» ، بحار الأنوار : ج 6 ص 37 ح 60 ؛ تذکره الخواصّ : ص 134 نحوه ، کنزالعمّال : ج 16 ص 205 ح 44229 نقلاً عن ابن النجّار .
9- .الکافی : ج 2 ص 319 ح 13 ، الأمالی للطوسی : ص 208 ح 356 کلاهما عن حفص بن غیاث عن الإمام الصادق علیه السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 175 ح 13 ؛ سنن الدارمی : ج 1 ص 109 ح 374 ،الزهد لابن حنبل : ص 96 کلاهما عن هشام صاحب الدستوائی .
ص: 391
ه - عمل
امام علی علیه السلام :با نفْس خود ، مبارزه کن و با تمام توانت ، برای آخرت کار کن.
امام علی علیه السلام :تصمیم شخص زیرک و تلاش او ، برای آباد کردن مَعاد و فراهم آوردن هر چه بیشترِ توشه و زاد است .
ه عملپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :ای مردم! در آزادسازیِ خود بکوشید و برای روز ناداری و نیازمندی تان ، کار نیک کنید.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :شب و روز ، دو مَرکب اند . برای رسیدن به آخرت ، بر آن دو ، سوار شوید.
امام علی علیه السلام :تو برای آخرت ، آفریده شده ای . پس برای آن ، کار کن.
امام علی علیه السلام :با مردم در آشتی باش تا سلامت بمانی ، و برای آخرت کار کن تا سود ببَری.
امام علی علیه السلام :مبادا هیچ کاری تو را از کار برای آخرت باز دارد ؛ زیرا فرصت ، کم است.
امام علی علیه السلام خطاب به مردی که از ایشان موعظتی خواست :از آن کسانی مباش که بدون عمل ، به آخرت چشم امید بسته اند و بر اثر آرزوی دراز ، توبه را به تأخیر می افکنند.
عیسی علیه السلام :برای دنیا کار می کنید ، حال آن که در دنیا بدون کار ، روزیِ شما داده می شود ، و برای آخرت که در آن جز با عمل ، روزی داده نمی شوید ، کار نمی کنید!
.
ص: 392
و التَّزَوُّدالإمام علیّ علیه السلام :ألا مُتَزَوِّدٌ لِاخِرَتِهِ قَبلَ اُزوفِ (1) رِحلَتِهِ . (2)
عنه علیه السلام :تَفَکَّروا أیُّهَا النّاسُ وتَبَصَّروا وَاعتَبِروا وَاتَّعِظوا ، وتَزَوَّدوا لِلآخِرَهِ تَسعَدوا . (3)
عنه علیه السلام :اِجعَلوا عِبادَ اللّهِ اجتِهادَکُم فی هذِهِ الدُّنیا التَّزَوُّدَ مِن یَومِهَا القَصیرِ لِیَومِ الآخِرَهِ الطَّویلِ ؛ فَإِنَّها دارُ عَمَلٍ ، وَالآخِرَهُ دارُ القَرارِ وَالجَزاءِ . (4)
لقمان علیه السلام لِابنِهِ وهُوَ یَعِظُهُ :یا بُنَیَّ ، مِن حینِ سَقَطتَ مِن بَطنِ اُمِّکَ استَدبَرتَ الدُّنیا وَاستَقبَلتَ الآخِرَهَ ، وأنتَ فی کُلِّ یَومٍ إلی مَا استَقبَلتَ أقرَبُ مِنکَ إلی مَا استَدبَرتَ ، فَتَزَوَّد لِدارٍ أنتَ مُستَقبِلُها ، وعَلَیکَ بِالتَّقوی ؛ فَإِنَّهُ أربَحُ التِّجاراتِ . (5)
2 / 7آثارُ الاِهتِمامِ بِالآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :مَن کانَتِ الآخِرَهُ هَمَّهُ جَعَلَ اللّهُ غِناهُ فی قَلبِهِ ، وجَمَعَ لَهُ شَملَهُ وأتَتهُ الدُّنیا وهِیَ راغِمَهٌ ، ومَن کانَتِ الدُّنیا هَمَّهُ جَعَلَ اللّهُ فَقرَهُ بَینَ عَینَیهِ ، وفَرَّقَ عَلَیهِ شَملَهُ ولَم یَأتِهِ مِنَ الدُّنیا إلّا ما قُدِّرَ لَهُ . (6)
.
1- .أزِفَ : دنا وقَرُب (النهایه : ج 1 ص 45 «أزف») .
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 329 ح 2755 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 108 ح 2378 .
3- .غرر الحکم : ج 4 ص 432 ح 6589 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 359 ح 6089 .
4- .الکافی : ج 8 ص 174 ح 194 عن الإمام الصادق علیه السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 150 ، بحار الأنوار : ج 77 ص 351 ح 31.
5- .إرشاد القلوب : ص 72 ، الاختصاص : ص 338 عن الأوزاعی نحوه ، بحار الأنوار : ج 13 ص 429 ح 23 .
6- .سنن الترمذی : ج 4 ص 642 ح 2465 عن أنس ، سنن ابن ماجه : ج 2 ص 1375 ح 4105 ، سنن الدارمی : ج 1 ص 80 ح 233 ، مسند ابن حنبل : ج 8 ص 140 ح 21646 کلّها عن زید بن ثابت ،المعجم الکبیر : ج 11 ص 213 ح 11690 عن ابن عبّاس وکلّها نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 205 ح 6186 .
ص: 393
و - توشه برگرفتن
2 / 7 آثار اهمّیت دادن به آخرت
و توشه بر گرفتنامام علی علیه السلام :آیا کسی نیست که پیش از نزدیک شدن زمان کوچیدنش [از دنیا ،] برای آخرتش توشه بر گیرد؟
امام علی علیه السلام :ای مردم! بیندیشید و بینا شوید و درس عبرت بگیرید و پند بیاموزید و برای آخرت توشه بردارید تا سعادتمند شوید.
امام علی علیه السلام :ای بندگان خدا! کوشش خود را در این دنیا صرف توشه بر گرفتن از این چند روزِ کوتاهِ آن برای دوره طولانی آخرت کنید ؛ زیرا دنیا سرای کار است و آخرت ، سرای اقامت و پاداش.
لقمان علیه السلام در اندرز به فرزندش :پسرم! از همان زمان که از شکم مادرت افتادی ، دنیا را پشت سر خود نهادی و آخرت را پیش رویت قرار دادی ، و تو در هر روز ، به آنچه پیش رو داری ، نزدیک تر می شوی تا به آنچه پشت سر داری . پس برای سرایی که پیش رو داری ، توشه برگیر و بر تو باد تقوا که سودمندترین سوداگری است.
2 / 7آثار اهمّیت دادن به آخرتپیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که آخرتْ همّ و غم او باشد ، خداوند ، دلش را بی نیاز می گرداند و پریشانی اش را سامان می دهد و دنیا به رغم میلش ، به او روی می آورد ؛ و کسی که دنیا همّ و غم او باشد ، خداوند ، فقر را در پیشانی او (/ در پیش چشمانش) قرار می دهد و خاطرش را آشفته می سازد و از دنیا جز همان که برایش مقدّر شده است ، نصیب او نمی شود .
.
ص: 394
عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَتِ الآخِرَهُ هَمَّهُ وسَدَمَهُ (1) ، لَها یَشخَصُ وإیّاها یَنوی ؛ جَعَلَ اللّهُ عز و جلالغِنی فی قَلبِهِ ، وجَمَعَ عَلَیهِ ضَیعَتَهُ (2) ، وأتَتهُ الدُّنیا وهِیَ صاغِرَهٌ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن جَعَلَ الهُمومَ هَمّا واحِدا هَمَّ آخِرَتِهِ ، کَفاهُ اللّهُ هَمَّ دُنیاهُ ، ومَن تَشَعَّبَت بِهِ الهُمومُ فی أحوالِ الدُّنیا لَم یُبالِ اللّهُ فی أیِّ أودِیَتِها هَلَکَ . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن أصبَحَ وأمسی وَالآخِرَهُ أکبَرُ هَمِّهِ جَعَلَ اللّهُ لَهُ الغِنی فی قَلبِهِ ، وجَمَعَ لَهُ أمرَهُ ، ولَم یَخرُج مِنَ الدُّنیا حَتّی یَستَکمِلَ رِزقَهُ . (5)
عنه صلی الله علیه و آله :تَفَرَّغوا مِن هُمومِ الدُّنیا مَا استَطَعتُم ؛ فَإِنَّهُ مَن کانَتِ الدُّنیا أکبَرَ هَمِّهِ أفشَی اللّهُ ضَیعَتَهُ ، وجَعَلَ فَقرَهُ بَینَ عَینَیهِ ، ومَن کانَتِ الآخِرَهُ أکبَرَ هَمِّهِ جَمَعَ اللّهُ لَهُ اُمورَهُ ، وجَعَلَ غِناهُ فی قَلبِهِ . (6)
.
1- .السَّدَم : اللّهَج والولوع بالشیء (النهایه : ج 2 ص 355 «سدم») .
2- .الضَّیعه : ما یکون منه معاشه ، کالصنعه والتجاره والزراعه (النهایه : ج 3 ص 108 «ضیع») .
3- .المعجم الأوسط : ج 6 ص 123 ح 5990 وج 8 ص 364 ح 8882 کلاهما عن أنس ، شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید : ج 6 ص 231 کلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 224 ح 264 .
4- .سنن ابن ماجه : ج 1 ص 95 ح 257 و ج2 ص 1375 ح 4106 کلاهما عن عبداللّه بن مسعود ،المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 481 ح 3658 عن ابن عمر نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 203 ح 6178.
5- .ثواب الأعمال : ص 201 ح 1 ، الکافی : ج 2 ص 319 ح 15 کلاهما عن عبد اللّه بن أبی یعفور عن الإمام الصادق علیه السلام ، مشکاه الأنوار : ص 464 ح 1546 عن الإمام الصادق علیه السلام ولیس فیهما ذیله ، تحف العقول : ص 48 ، بحار الأنوار : ج 73 ص 104 ح 96 .
6- .المعجم الأوسط : ج 5 ص 186 ح 5025 ، حلیه الأولیاء : ج 1 ص 227 الرقم 35 کلاهما عن أبی الدرداء ، کنز العمّال : ج 3 ص 184 ح 6077 .
ص: 395
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که آخرت ، همّ و غم و وِردش باشد و چشم به آن بدوزد و همواره اندیشه آن را در سر بپروراند ، خداوند ، دلش را بی نیاز می گرداند و زندگی اش را سامان می بخشد و دنیا ، با حالت زبونی و تسلیم ، به او روی می آورد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که همّ و غمش را یکسره همّ و غم آخرتش قرار دهد ، خداوند ، او را از همّ و غم دنیایش می رهاند ؛ و کسی که همه همّ و غمش ، امور دنیا باشد ، خداوند عز و جل باک ندارد که او در کدام درّه از درّه های دنیا به هلاکت در می افتد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که شب و روز ، بزرگ ترین همّ و غمش آخرت باشد ، خداوند دلش را بی نیاز می گرداند و کارش را سامان می بخشد و از دنیا نمی رود تا آن که روزی اش را کامل دریافت کند.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :تا می توانید ، خویشتن را از همّ و غم دنیا فارغ گردانید ؛ زیرا هر کس که دنیا بزرگ ترین همّ و غم او باشد ، خداوند ، زندگی اش را نا به سامان می سازد و فقر را پیش چشم او قرار می دهد ؛ و هر کس که آخرت ، بزرگ ترین همّ و غم او باشد ، خداوند ، امورش را سر و سامان می دهد و دلش را بی نیاز می گرداند.
.
ص: 396
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ العَبدَ إن کانَ هَمُّهُ الآخِرَهَ کَفَّ اللّهُ عَلَیهِ ضَیعَتَهُ وجَعَلَ غِناهُ فی قَلبِهِ ، وإن کانَ هَمُّهُ الدُّنیا أفشَی اللّهُ عَلَیهِ ضَیعَتَهُ وجَعَلَ فَقرَهُ بَینَ عَینَیهِ ؛ فَلا یُمسی إلّا فَقیرا ولا یُصبِحُ إلّا فَقیرا . (1)
عنه صلی الله علیه و آله :مَن کانَتِ الآخِرَهُ هَمَّهُ جَعَلَ اللّهُ غِناهُ فی قَلبِهِ ، وجَمَعَ لَهُ شَملَهُ ، وأتَتهُ الدُّنیا وهِیَ راغِمَهٌ . (2)
عنه صلی الله علیه و آله :إنَّ اللّهَ تَعالی یَقولُ : یَابنَ آدَمَ ، تَفَرَّغ لِعِبادَتی أَملَأ صَدرَکَ غِنیً وأسُدَّ فَقرَکَ ، وإلّا تَفعَلَ مَلَأتُ یَدَیکَ شُغلاً ولَم أسُدَّ فَقرَکَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله عِندَ مُنصَرَفِهِ مِن اُحُدٍ وَالنّاسُ مُحدِقونَ بِهِ :أیُّهَا النّاسُ ، أقبِلوا عَلی ما کُلِّفتُموهُ مِن إصلاحِ آخِرَتِکُم وأعرِضوا عَمّا ضُمِنَ لَکُم مِن دُنیاکُم ، ولا تَستَعمِلوا جَوارِحَ غُذِّیَت بِنِعمَتِهِ فِی التَّعَرُّضِ لِسَخَطِهِ بِمَعصِیَتِهِ ، وَاجعَلوا شُغلَکُم فِی التِماسِ مَغفِرَتِهِ ، وَاصرِفوا هِمَّتَکُم بِالتَّقَرُّبِ إلی طاعَتِهِ ، مَن بَدَأَ بِنَصیبِهِ مِنَ الدُّنیا فَإِنَّهُ (4) نَصیبُهُ مِنَ الآخِرَهِ ولَم یُدرِک مِنها مایُریدُ ، ومَن بَدَأَ بِنَصیبِهِ مِنَ الآخِرَهِ وَصَلَ إلَیهِ نَصیبُهُ مِنَ الدُّنیا وأدرَکَ مِنَ الآخِرَهِ مایُریدُ . (5)
.
1- .الزهد لابن حنبل : ص 42 عن الحسن ، سنن الدارمی : ج 1 ص 101 ح 337 عن الحسن من دون إسنادٍ إلی أحد من أهل البیت علیهم السلام ، الزهد لهنّاد : ج 2 ص 354 ح 667 عن أنس وکلاهما نحوه ، کنز العمّال : ج 3 ص 190 ح 6105 .
2- .سنن الترمذی : ج 4 ص 642 ح 2465 عن أنس ، مسند ابن حنبل : ج 8 ص 140 ح 21646 عن زید بن ثابت ، کنز العمّال : ج 3 ص 205 ح 6186 ؛ مجمع البیان : ج 9 ص 41 نحوه ، بحار الأنوار : ج 70 ص 225 .
3- .سنن الترمذی : ج 4 ص643 ح 2466 ، مسند ابن حنبل : ج 3 ص279 ح 8704 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 2 ص 481 ح 3657 ، شُعب الإیمان : ج 7 ص 289 ح 10339 کلّها عن أبی هریره وفی الثلاثه الأخیره «صدرک» بدل «یدیک» ، کنزالعمّال : ج 15 ص 770 ح 43022 .
4- .فی أعلام الدین : «فاته» بدل «فإنَّه» .
5- .عدّه الداعی : ص 288 ، أعلام الدین : ص 339 ح 23 کلاهما عن أبی سعید الخدری ، بحار الأنوار : ج 77 ص 182 ح 23 .
ص: 397
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :بنده اگر همّ و غمش آخرت باشد ، خداوند ، زندگی اش را برای او سامان می بخشد و بی نیازی اش را در دلش قرار می دهد ؛ و اگر همّ و غمش دنیا باشد ، خداوند زندگی اش را برای او پریشان و پُرمشغله می سازد و فقر را پیش چشم او قرار می دهد . در نتیجه ، شب و روزش را جز با نیازمندی سپری نمی کند (همیشه احساس فقر می نماید) .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :کسی که همّ و غمش آخرت باشد ، خداوند عز و جل دلش را بی نیاز می گرداند و امورش را سامان می بخشد و دنیا ، تسلیم شده ، به او روی می آورد.
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله :خدای والامرتبه می فرماید : «ای فرزند آدم! خود را وقف عبادت من کن تا سینه ات را از بی نیازی پر کنم و فقرت را بزدایم . در غیر این صورت ، دستانت را پر از کار [و مشغله] می گردانم و فقرت را برطرف نمی سازم» .
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در بازگشتش از جنگ اُحُد ، در حالی که مردمْ ایشان را در میان گرفته بودند :ای مردم! به آباد کردن آخرتتان که بِدان مکلّف شده اید روی آورید و از دنیایتان که برای شما تضمین شده است [و روزیِ تان در آن ، خواه ناخواه می رسد] ، روی گردانید و اعضا و جوارحی را که به نعمت های او تغذیه شده است ، در معصیت او که موجب خشم خداوند می شود به کار نگیرید و به طلب آمرزش از او بپردازید و همّ و غم خود را صرف تقرّب به طاعت او کنید . کسی که به بهره اش از دنیا آغاز کند ، بهره اش از آخرت را از کف می دهد و به آنچه از آخرت می خواهد ، نمی رسد ؛ و کسی که به بهره اش از آخرت آغاز کند ، سهمش از دنیا به او می رسد و از آخرت نیز به آنچه می خواهد ، دست می یابد .
.
ص: 398
الإمام علیّ علیه السلام :مَن أصبَحَ وَالآخِرَهُ هَمُّهُ استَغنی بِغَیرِ مالٍ ، وَاستَأنَسَ بِغَیرِ أهلٍ ، وعَزَّ بِغَیرِ عَشیرَهٍ . (1)
عنه علیه السلام :اِجعَل هَمَّکَ لِمَعادِکَ تَصلَح . (2)
عنه علیه السلام :مَن کانَت هِمَّتُهُ آخِرَتَهُ کَفاهُ اللّهُ هَمَّهُ مِنَ الدُّنیا . (3)
عنه علیه السلام :مَن جَعَلَ کُلَّ هَمِّهِ لِاخِرَتِهِ ظَفِرَ بِالمَأمولِ . (4)
عنه علیه السلام :مَن کانَتِ الآخِرَهُ هِمَّتَهُ بَلَغَ مِنَ الخَیرِ غایَهَ اُمنِیَّتِهِ . (5)
عنه علیه السلام :اِشتِغالُکَ بِإِصلاحِ مَعادِکَ یُنجیکَ مِن عَذابِ النّارِ . (6)
عنه علیه السلام :مَنِ ابتاعَ آخِرَتَهُ بِدُنیاهُ رَبِحَهُما . (7)
.
1- .الأمالی للطوسی : ص 580 ح 1198 عن عبد اللّه بن محمّد بن عبید عن الإمام الهادی عن آبائه عن الإمام الصادق علیهم السلام ، تنبیه الخواطر : ج 2 ص 71 عن محمّد بن عجلان عن الإمام الهادی عن آبائه عن الإمام الصادق عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 70 ص 318 ح 29 .
2- .غرر الحکم : ج 2 ص 183 ح 2308 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 78 ح 1879 .
3- .الکافی : ج 8 ص 307 ح 477 عن السکونی عن الإمام الصادق علیه السلام ، کتاب من لا یحضره الفقیه : ج 4 ص 396 ح 5845 عن إسماعیل بن مسلم عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، الخصال : ص 129 ح 133 عن السکونی عن الإمام الصادق عن آبائه عنه علیهم السلام ، بحار الأنوار : ج 71 ص 181 ح 36 .
4- .غرر الحکم : ج 5 ص 310 ح 8512 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 449 ح 7991 .
5- .غرر الحکم : ج 5 ص 393 ح 8902 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 434 ح 7489 .
6- .غرر الحکم : ج 1 ص 385 ح 1484 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 70 ح 1775 وص 127 ح 2911 ولیس فیهما «عذاب» .
7- .غرر الحکم : ج 5 ص 257 ح 8236 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 445 ح 7817 .
ص: 399
امام علی علیه السلام :هر کس روز خود را آغاز کند ، در حالی که همّ و غم او آخرت باشد ، در عین بی پولی ، بی نیاز خواهد بود و در عین بی کسی ، از تنهایی به در می آید و با وجود نداشتن قوم و قبیله ، عزیز و قدرتمند خواهد بود.
امام علی علیه السلام :همّت خود را صرف مَعادَت کن تا مَعادَت آباد شود.
امام علی علیه السلام :کسی که همّتش آخرتش باشد ، خداوند ، همّ و غم دنیای او را برطرف می سازد.
امام علی علیه السلام :هر کس تمام همّ و غمش را برای آخرتش قرار دهد ، به آرزو می رسد .
امام علی علیه السلام :کسی که آخرتْ همّت او باشد ، در خوبی ، به نهایت آرزویش می رسد.
امام علی علیه السلام :پرداختن تو به آباد کردن مَعادَت ، تو را از عذاب آتش می رهاند.
امام علی علیه السلام :کسی که آخرتش را با دنیایش بخرد ، هر دوی آنها را می بَرد.
.
ص: 400
عنه علیه السلام :مَن حَرَصَ عَلَی الآخِرَهِ مَلَکَ ، مَن حَرَصَ عَلَی الدُّنیا هَلَکَ . (1)
عنه علیه السلام :حَلاوَهُ الآخِرَهِ تُذهِبُ مَضاضَهَ (2) شَقاءِ الدُّنیا . (3)
الإمام الصادق علیه السلام :مَن کانَتِ الآخِرَهُ أکبَرَ هَمِّهِ ، کَشَفَ اللّهُ عَنهُ ضیقَهُ ، وجَمَعَ لَهُ أمرَهُ ، وأتَتهُ الدُّنیا وهِیَ راغِمَهٌ . (4)
راجع : ص 430 (الآخره / الفصل الرابع / برکات عماره الآخره) و ص 420 (الفصل الثالث / آثار ذکر الآخره) .
.
1- .غرر الحکم : ج 5 ص 294 ح 8441 و 8442 .
2- .مَضِضْت من الشیء : تَألَّمت (المصباح المنیر : ص 574 «مضض») .
3- .غرر الحکم : ج 3 ص 398 ح 4880 ، عیون الحکم والمواعظ : ص 232 ح 4435 .
4- .الزهد للحسین بن سعید : ص 117 ح 135 عن أبی هاشم ، بحار الأنوار : ج 73 ص 126 ح 122 .
ص: 401
امام علی علیه السلام :هر کس حریص آخرتش باشد ، آن را به دست می آورد ؛ و هر کس برای دنیا حرص بزند ، نابود می شود.
امام علی علیه السلام :شیرینی آخرت ، رنج و درد گرفتاری دنیا را می بَرد.
امام صادق علیه السلام :کسی که آخرت ، بزرگ ترین همّ و غم او باشد ، خداوند ، سختی و تنگنایی را از او برطرف می سازد و امورش را سامان می بخشد و دنیا به رغم میلش ، به او روی می آورد.
ر . ک : ص 431 (آخرت / فصل چهارم / برکات آباد کردن آخرت) و ص 421 (فصل سوم / آثار یاد کردن آخرت) .
.
ص: 402
الفصل الثالث : ذکر الآخره3 / 1الحَثُّ عَلی ذِکرِ الآخِرَهِرسول اللّه صلی الله علیه و آله :یَکفیکُم مِنَ التَّفَکُّرِ ذِکرُ الآخِرَهِ . (1)
عنه صلی الله علیه و آله لِعَلِیٍّ علیه السلام :یا عَلِیُّ ، مَثِّلِ الآخِرَهَ فی قَلبِکَ وَالمَوتَ نَصبَ عَینَیکَ ، ولا تَنسَ مَوقِفَکَ بَینَ یَدَیِ اللّهِ ، وکُن مِنَ اللّهِ عَلی وَجَلٍ ، وَاذکُر نِعَمَ اللّهِ ، وَاکفُف عَن مَحارِمِ اللّهِ ، ونابِذ (2) هَواکَ . (3)
عنه صلی الله علیه و آله :رَحِمَ اللّهُ عَبدا اِستَحیا مِن رَبِّهِ حَقَّ الحَیاءِ ؛ فَحَفِظَ الرَّأسَ وما حَوی ، وَالبَطنَ وما وَعی ، وذَکَرَ القَبرَ وَالبِلی ، وذَکَرَ أنَّ لَهُ فِی الآخِرَهِ مَعادا . (4)
عنه صلی الله علیه و آله :بِئسَ العَبدُ عَبدٌ سَها ولَها ونَسِیَ المَقابِرَ وَالبِلی ، بِئسَ العَبدُ عَبدٌ عَتا وطَغی ونَسِیَ المُبتَدَأَ وَالمُنتَهی . (5)
.
1- .جامع الأخبار : ص 359 ح 1000 ؛ الفردوس : ج 5 ص 544 ح 9038 عن أسماء بنت أبی بکر ، وفیه «النفل» بدل «التفکّر» .
2- .نابَذَ : خالَفَ (انظر : المصباح المنیر : ص 590 «نبذ») .
3- .الفردوس : ج 5 ص 317 ح 8307 عن الإمام علیّ علیه السلام .
4- .الاختصاص : ص 229 ، مشکاه الأنوار : ص 412 ح 1376 عن الإمام الصادق علیه السلام عنه صلی الله علیه و آله ، بحار الأنوار : ج 71 ص 336 ح 21 .
5- .سنن الترمذی : ج 4 ص 632 ح 2448 ، المستدرک علی الصحیحین : ج 4 ص 351 ح 7885 ، المعجم الکبیر : ج 24 ص 156 ح 401 ، شُعب الإیمان : ج 6 ص 287 ح 8181 کلّها عن أسماء بنت عمیس ،الفردوس : ج 2 ص 22 ح 2144 عن أسماء بنت عمر وکلّها نحوه ، کنز العمّال : ج 16 ص 97 ح 44054 .